27 Μαϊου 2000
Αυτό που κυρίως χαρακτηρίζει τη νέα εποχή, δηλαδή την κοινωνία της πληροφορίας, την ψηφιακή οικονομία και όλα τα άλλα που σηματοδοτούν την μεταβιομηχανική περίοδο, είναι η κοινή πια πεποίθηση για την πολυπλοκότητα των καταστάσεων και των προβλημάτων. Όλα σχεδόν φαίνεται να συνδέονται μεταξύ τους και να έχουν πολλές αποχρώσεις: η κοινωνική διαστρωμάτωση, οι ατομικές και ομαδικές συμπεριφορές, η λειτουργία της οικονομίας, τα νέα μεγάλα ηθικά ερωτήματα που θέτει η πρόοδος της τεχνολογίας και της βιοϊατρικής, κ.λπ. Το κυριότερο δε είναι ότι ο κόσμος φαίνεται να έχει άλλη συνείδηση του χρόνου και άλλη συνείδηση των αποχρώσεων σε σχέση με παλαιότερες εποχές.
Το πιο σημαντικό ίσως στοιχείο που αφήνει πίσω του ο 20ός αιώνας είναι η έντονα αναπτυγμένη αίσθηση του χρόνου τόσο σε σχέση με το παρελθόν και την πορεία της ιστορίας όσο και σε σχέση με το μέλλον, την πρόοδο, την εξέλιξη. Το ίδιο ισχύει και ως προς τις αποχρώσεις. Ο 20ός αιώνας, που ξεκίνησε και πορεύτηκε μέχρι την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού, το 1989-90, μέσα από πολύ αδρές διακρίσεις όπως τα δίπολα «κεφάλαιο - εργασία» και «δύση - ανατολή», κατέληξε σε μια τεράστια ποικιλία αντιθέσεων, συγκρούσεων, ισορροπιών και συγκλίσεων σε όλα σχεδόν τα επίπεδα: στις διεθνείς σχέσεις, την οργάνωση των αγορών, τη διακίνηση των κεφαλαίων και των πληροφοριών, το οργανωμένο έγκλημα, το πολιτιστικό γίγνεσθαι, τις εργασιακές σχέσεις.
Αν η νέα αυτή εποχή έχει ανάγκη να εκφραστεί μέσα από μια Νέα Πολιτική που υπερβαίνει την κρίση της πολιτικής, δηλαδή κυρίως την κρίση αντιπροσωπευτικότητας των πολιτικών θεσμών και την κρίση αξιοπιστίας του πολιτικού λόγου, τότε η νέα αυτή πολιτική πρέπει να προσδιορίσει τη φυσιογνωμία της ανοίγοντας το βασικό «μέτωπό» της, που νομίζω ότι είναι το μέτωπο κατά της δημαγωγίας.
Χρησιμοποιώ τον όρο δημαγωγία με το ευρύτερο δυνατό περιεχόμενό του για να συνοψίσω ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά του πολιτικού και κοινωνικού λόγου και της πολιτικής και κοινωνικής πρακτικής. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι κυρίως η απλούστευση των δεδομένων, η αφηρημένη και αφαιρετική προσέγγιση των διαφόρων καταστάσεων, οι εσφαλμένες συγκρίσεις με άλλες χώρες ή άλλες περιόδους, η υποταγή στον ιδεολογικό και αισθητικό συρμό, η αδιαφορία για την ιστορικότητα και την ιστορία των προβλημάτων, η κολακεία προς τον αποδέκτη του πολιτικού και κοινωνικού λόγου είτε αυτός είναι η γενική κοινή γνώμη είτε ειδικές κοινωνικές ομάδες. Στο φαινόμενο της δημαγωγίας, υπό την έννοια αυτή, συμπεριλαμβάνονται, φυσικά, οι εύκολες, μεγάλες και ατεκμηρίωτες πολιτικές και ιδίως εκλογικές υποσχέσεις. Αλλά και οι εξίσου εύκολες, μεγάλες και ατεκμηρίωτες επιχειρηματικές, «τεχνοκρατικές» ή επιστημονικές υποσχέσεις.
Η κλασική πολιτικάντικη δημαγωγία ωχριά π.χ. μπροστά στα φαινόμενα της χρηματιστηριακής δημαγωγίας για μεγάλες δήθεν επενδύσεις και ακόμη μεγαλύτερες προσδοκίες κερδών και υπεραξιών. Ο πρόχειρος και εύκολος πολιτικός λόγος υπολείπεται της «τεχνοκρατικής» δημαγωγίας για διαχειριστικούς στόχους που παραμένουν τελικά απρόσιτοι ή της «επιστημονικής» δημαγωγίας για επιτεύγματα που είναι δήθεν επί θύραις και πρόκειται να δώσουν άμεσα πρακτικά αποτελέσματα στον ιατρικό και σε άλλους κρίσιμους τομείς.
Εξίσου διαδεδομένη και κρίσιμη όψη της δημαγωγίας είναι και αυτή που συνδέεται με τον «καθαρτήριο» λόγο που είναι «απειλητικός», επιθετικός, ισοπεδωτικός ή «ηθικοπαιδαγωγικός» και επιχειρεί να ενεργοποιήσει είτε λανθάνοντα «βίαια» ένστικτα είτε ενδιάθετες υπαρξιακές αγωνίες. Στην κατηγορία αυτή ανήκει π.χ. η «εισαγγελική» δημαγωγία (άλλοτε επαγγελματική και άλλοτε ερασιτεχνική) που πολύ συχνά διασύρει πρόσωπα ή καταστάσεις χωρίς να ελέγχεται όταν στη συνέχεια πολλά εντυπωσιακά στοιχεία μένουν αναπόδεικτα ή καταρρέουν. Στην ίδια κατηγορία ανήκει και η «εξομολογητική» και «αυτοταπεινωτική» δημαγωγία εκείνων που υιοθετούν και αναπαράγουν ελαφρά τη καρδία έναν ισοπεδωτικό αντικοινοβουλευτικό ή αντιπολιτικό λόγο χωρίς προτάσεις και χωρίς διαφοροποιήσεις μεταξύ προσώπων και καταστάσεων. Εδώ νομίζω ότι πρέπει να καταταχθεί και η δημαγωγία του παρωχημένου εκκλησιαστικού λόγου που προβάλλει ένα Θεό της απειλής, των κυρώσεων και της πειθαρχίας και όχι ένα Θεό της αγάπης, της καταλλαγής και της επιείκειας. Και βέβαια, εδώ ανήκει η περίπτωση της «δημοσιογραφικής» δημαγωγίας, της εύκολης και εξισωτικής κριτικής που ασκείται επί δικαίων και αδίκων στο όνομα του «απλού» πολίτη ή του λαού.
Η πιο σύγχρονη μορφή δημαγωγίας, στο πλαίσιο αυτό, είναι η δημαγωγία των αισθητικών προτύπων, η δημαγωγία του life style, η δημαγωγία της τεχνητής, πεποιημένης και εύληπτης δημόσιας εικόνας που εκπέμπει τα δικά της αδρά μηνύματα γύρω από τη «ζωή», την «άνεση», την «επιτυχία». Κοινός παρονομαστής όλων αυτών των συμπεριφορών είναι το γεγονός πως είναι δημόσιες και άρα πολιτικές. Βασίζονται σε πολύ απλά στερεότυπα μέσα στα οποία επιδιώκουν να συμπιέσουν πολύπλοκες και αντιφατικές καταστάσεις. Κοινό στοιχείο όλων αυτών των συμπεριφορών είναι ότι είτε θέτουν ευθέως είτε υπονοούν μια σειρά από διχοτομήσεις και διλήμματα καθώς τελικά αξιώνουν μια απάντηση υπέρ ή κατά κάποιου πράγματος (μιας στάσης ζωής, μιας καταγγελίας, ενός προσώπου, μιας επιστημονικής άποψης, μιας επιχειρηματικής επιλογής, μιας πολιτικής αντίληψης).
Όλος ο πολιτικός και κοινωνικός διάλογος συνοψίζεται έτσι σε ένα ναι ή σε ένα όχι και όλοι καλούνται να στοιχιστούν σ' αυτές τις «απλές και καθαρές θέσεις».
Είναι προκλητικά αντιφατικό και περίεργο στην εποχή της πολυπλοκότητας και των αποχρώσεων να αναπαράγονται και να ευδοκιμούν τέτοιες πρακτικές του δημόσιου λόγου.
Ένας σύγχρονος πολιτικός και κοινωνικός λόγος μπορεί άραγε να χωράει μέσα σε κύριες μόνο προτάσεις συντεταγμένες με απλό και περιορισμένο λεξιλόγιο ή χρειάζεται πιο πολύπλοκους συλλογισμούς, μεγαλύτερη πυκνότητα, περισσότερο στοχασμό, πιο πολλές αποχρώσεις, βαθύτερη διερεύνηση, διαρκή επιφυλακτικότητα και συνεχή επιβεβαίωση;
Η συνηθισμένη απάντηση είναι πως όλα αυτά είναι δυσνόητα και βαρετά για το ευρύ κοινό, στο όνομα του οποίου μιλούν συνήθως, ως αυτόκλητοι εκπρόσωποι, ακριβώς εκείνοι που επιδίδονται στις διάφορες εκδοχές του δημαγωγικού λόγου. Καταγγέλλουν, μάλιστα, κάθε κάπως πιο πολύπλοκο συλλογισμό ως «σόφισμα» και κάθε επιφύλαξη ως «υπεκφυγή».
Πρόκειται ουσιαστικά για μία ιδεολογική σύγκρουση ανάμεσα, αφενός μεν, σε μία μονοδιάστατη και γραμμική, αφετέρου δε, σε μία πολυδιάστατη και σφαιρική προσέγγιση των πολιτικών και κοινωνικών ζητημάτων.
Η δημαγωγική προσέγγιση συμπίπτει από την άποψη αυτή με έναν περίεργο και επικίνδυνο «πουριτανισμό», άλλοτε ψευτο-ηθικολογικό και άλλοτε ψευτο-ορθολογικό. Η νεοφιλελεύθερη προσέγγιση των εργασιακών σχέσεων, του κοινωνικού κράτους, του αναπτυξιακού μοντέλου είναι ένα καλό παράδειγμα δημαγωγικής αντιμετώπισης οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων από κάποιους που δεν σκέφτονται με βάση συγκεκριμένες και πραγματικές καταστάσεις, αλλά «πιστεύουν» σε καθαρές λύσεις αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις. Το ίδιο συμβαίνει σε ένα ευρύτατο φάσμα θεμάτων και σε όλους τους τομείς του δημόσιου βίου: στους θεσμούς, την κοινωνική ασφάλιση και την υγεία, το εκπαιδευτικό σύστημα, τη θέση της χώρας μέσα στην Ευρώπη και τον κόσμο κ.ο.κ.
Όλα αυτά δεν είναι βέβαια καθόλου καινοφανή. Τα πράγματα ήταν πάντοτε κάπως έτσι. Το νέο στοιχείο είναι η δυσκολία που έχουν να συμβιβαστούν όλα αυτά με τον καθοριστικό ρόλο που παίζει πια η πληροφορία, η γνώση, η εξατομίκευση των αγορών αλλά και των συνθηκών εργασίας μέσα σε μία οικονομία της γνώσης που συσσωρεύει νοητικό κεφάλαιο και σε μία κοινωνία της πληροφορίας που υπερτονίζει τα άυλα αγαθά και ιδίως τον λόγο που ξαναβρίσκεται και πάλι «εν αρχή». Όταν αυτό είναι το πλαίσιο αναφοράς της νέας οικονομίας και της νέας κοινωνίας, σίγουρα πρέπει να τεθεί με νέους όρους και το πλαίσιο αναφοράς της νέας πολιτικής.
Το ερώτημα είναι αν μια πολιτική στάση που δεν είναι απλουστευτική και του συρμού, αλλά εμπεριέχει και επιχειρεί να αξιολογήσει και να συνθέσει περισσότερα στοιχεία, είναι μια στάση με πιθανότητες επιτυχίας. Αυτό όμως είναι ένα ερώτημα διαρκώς ανοικτό. Και τίποτα δεν είναι πιο αντιδημαγωγικό και πιο ριζοσπαστικό, ταυτόχρονα, από την αισιοδοξία. 
* Άρθρο Ευ. Βενιζέλου στα ΝΕΑ, 27 Μαϊου 2000
