4 Οκτωβρίου 1998
«Η αναζήτηση», το πρώτο μυθιστόρημα του πρωθυπουργικού συμβούλου Νίκου Θέμελη, άρχισε ήδη τη διαδρομή του στο αναγνωστικό κοινό, προτείνοντας ένα διάλογο ανάμεσα στη νεότερη ιστορία και στη λογοτεχνική παράδοση. Ο συγγραφέας κερδίζει κιόλας μια θέση στη μεγάλη γεωγραφία των λογοτεχνών δημοσίων ανδρών, ομότεχνος του Ντάγκλας Χερντ, του Ζακ Αταλί, του Οκτάβιο Πας, ακόμη και του Σεν Τζον Περς
Οσο και αν ισχύουν οι λογοτεχνικές συμβάσεις, όσο και αν ο συγγραφέας μπορεί να τις επικαλείται για να διαχωρίσει το πραγματικό του πρόσωπο από τον συγγραφικό του ρόλο, κάθε λογοτεχνικό έργο και πολύ περισσότερο ένα μυθιστόρημα που συγκροτεί έστω και ελλειπτικά ένα συμβατικό σύμπαν, αποκαλύπτει την πιο προσωπική σφαίρα: τη νοοτροπία, τη στάση του συγγραφέα απέναντι στα πράγματα.
Τα πάντα ξεκινούν άλλωστε από τη διάθεση του συγγραφέα να αφηγηθεί, είτε για να εξομολογηθεί και να καθαρθεί είτε για να υπαινιχθεί και να διαμηνύσει είτε για να ζήσει μια ατμόσφαιρα που ο ίδιος δημιουργεί είτε για να εγκαθιδρύσει μία ελεγχόμενη (;) από αυτόν σχέση με τον δυνητικό και κυρίως με τον προνομιακό του αναγνώστη, είτε για να παίξει. Να παίξει με την πιο γνήσια και αυθεντική έννοια του όρου. Να στήσει το σκηνικό του, να διαμορφώσει την τοπογραφία του, να επιλέξει τον ιστορικό του χρόνο, να πλάσει τους ήρωές του, να οργανώσει την πλοκή του, να οδηγήσει τα πράγματα εκεί που θέλει. Να απολαύσει τη γραφή του. Μόνο η απόλαυση της γραφής οδηγεί στην απόλαυση της ανάγνωσης.
Τονίζω όλα αυτά τα αυτονόητα με αφορμή το βιβλίο του Ν. Θέμελη γιατί κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει από τα συμφραζόμενά του. Συνεπώς ένα πρόσωπο που ανήκει στην ενεργό πολιτική ζωή προκαλεί δυσπιστίες και επιφυλάξεις όταν αποφασίζει να εμφανιστεί ως συγγραφέας, καθώς πολλοί πιστεύουν ότι ο γνήσιος συγγραφέας είναι ο «αποκλειστικής απασχόλησης» και ότι ένα πρόσωπο με ενεργό πολιτική και μάλιστα κυβερνητικού χαρακτήρα δραστηριότητα δύσκολα μπορεί να μπει και να μείνει στο «θερμοκήπιο» του μυθιστορήματος.
Ο Ν. Θέμελης επιλέγει κατ' αρχάς έναν τίτλο εύγλωττο και ανοικτό: «Η αναζήτηση». Επιλέγει στη συνέχεια το πεδίο του ιστορικού μυθιστορήματος: ο μυθιστορηματικός του χρόνος τοποθετείται στα τέλη του περασμένου και τις αρχές του 20ού αιώνα με ό,τι αυτό συνεπάγεται ως προς την περιγραφή της πρακτικής και της νοοτροπίας του καθημερινού βίου. Επιλέγει κατά την ίδια λογική την τοπογραφία του αγροτική και αστική καταλαμβάνοντας όλο σχεδόν το φάσμα της τότε ελληνικής παρουσίας στα Βαλκάνια και στη Μ. Ασία. Για τον Ν. Θέμελη σημασία δεν έχουν μόνο οι βασικοί τόποι: Τα Ζαγοροχώρια, η Μυτιλήνη και ο Μόλυβος, η Σμύρνη, η Μανησά, η Πόλη. Σημασία έχουν και οι πολλαπλές διαδρομές, τα «δίκτυα» της εποχής.
Οργανώνει λοιπόν την ιστορία του πάνω σε μία πολυεπίπεδη πραγματολογική βάση που συγκροτείται από τα γεωγραφικά δεδομένα και το φυσικό τοπίο, την εθνογραφία και τη λαογραφία των περιοχών που τον ενδιαφέρουν, τη δυναμική των αγορών της εποχής, τις προκλήσεις της τεχνολογίας, τη νοοτροπία του καθημερινού βίου, το διεθνές πλαίσιο και την πολιτική συγκυρία στην Ελλάδα και στην Τουρκία. Το πρώτο στρώμα του υλικού του ανήκει ουσιαστικά στη σφαίρα της οικονομικής ιστορίας, καθώς υφέρπει το πρόβλημα της συσσώρευσης, της εκμηχάνισης, της εκβιομηχάνισης, της μετακίνησης από τον εμπειρισμό στον επιχειρηματικό ορθολογισμό. Το δεύτερο στρώμα ανήκει στην περιοχή της πολιτικής ιστορίας που λειτουργεί ως απόηχος. Το τρίτο στρώμα ανήκει στον τομέα της ιδεολογίας και της ιστορίας των νοοτροπιών.
Στο ίδιο το πραγματολογικό υλικό συνυπάρχουν επομένως όλα τα στοιχεία της ελληνικότητας, όλες οι γόνιμες αντινομίες, όλα τα καθοριστικά δίπολα: Ανατολή και Δύση, παράδοση και νεωτερικότητα, αγροτικός και αστικός κόσμος, εμπειρισμός και ορθολογισμός, μοιρολατρία και βολονταρισμός, επαρχιωτισμός και κοσμοπολιτισμός.
Η καθ' ημάς Ανατολή εμφανίζεται συνεπώς με δύο όψεις: Από τη μία φιλόξενη, ανεκτική, ευέλικτη και από την άλλη απειλητική, περίκλειστη, δογματική.
Σ' αυτό το σκηνικό ο Ν. Θέμελης εμφανίζει τους ήρωές του κάνοντας μία εξαιρετική κατά τη γνώμη μου επιλογή αφηγηματικής τεχνικής: καταγράφει έξι πρωτοπρόσωπες αφηγήσεις. Παρουσιάζει τα πράγματα από έξι διαφορετικές οπτικές γωνίες που σχηματίζουν σταδιακά αλλά εν διαρκή κινήσει την πλήρη εικόνα.
Το γεγονός ότι οι αφηγήσεις είναι μεν πρωτοπρόσωπες αλλά πολλές και συγκλίνουσες, μετατρέπει την αφήγηση στο σύνολό της σε συμψηφιστικά τριτοπρόσωπη. Ο αναγνώστης γίνεται τελικώς παντογνώστης με ένα «φυσικό» και διακριτικό, δηλαδή επαγωγικό τρόπο: Η συνολική εικόνα κάθε προσώπου αντιστοιχεί στο ύφος της πρωτοπρόσωπης αφήγησής του, έστω και αν αυτή γίνεται πολύ νωρίς ή πολύ αργά σε σχέση με το κύριο τμήμα και τις καθοριστικές στιγμές της ιστορίας.
Οι χαρακτήρες αποκτούν έτσι το μεγαλύτερο δυνατό βάθος καθώς οι διαδοχικές αφηγήσεις και οι πολλαπλές οπτικές γωνίες καθιστούν την αφήγηση στερεομετρική. Αλλωστε ο Ν. Θέμελης φαίνεται να γνωρίζει καλά ότι ένας χαρακτήρας αποκτά βάθος μόνον όταν έχει αποχρώσεις, αντιφάσεις και «σκοτεινές» περιοχές. Ολα βέβαια έχουν τελικώς την εξήγησή τους. Αυτή όμως είτε είναι ψυχολογικής τάξης είτε ανάγεται στο τυχαίο: Οι άνθρωποι γράφουν την Ιστορία, ενεργούν ως οικονομικά υποκείμενα, παρασύρονται μέσα στη δίνη των πολιτικών γεγονότων, των πολέμων, των διπλωματικών διεργασιών κλπ., σημασία όμως έχει να μην ξεχνάμε, πρώτον, ότι «άβυσσος η ψυχή του ανθρώπου» και, δεύτερον, ότι τίποτε δεν είναι τόσο ευφάνταστο, πολύπλοκο και αντιφατικό όσο η πραγματικότητα της ζωής.
Το μυθιστόρημα συνεπώς του Ν. Θέμελη εμφανίζεται ως ιστορικό και ως εκ τούτου είναι βαθύτατα ερωτικό, καθώς οι τελικές εξηγήσεις είναι πάντοτε ερωτικές: ο χαρακτήρας και η συμπεριφορά του Νικόλα του κεντρικού ήρωα διαμορφώνεται σε σχέση με τον πατέρα του που εγκαταλείπει την οικογένειά του και ανατρέπει όλες τις κοινωνικές συμβάσεις για λόγους ερωτικούς: χάριν της νεαρής κόρης του συνεταίρου του. Ολες του οι σχέσεις είναι χωρίς εξαίρεση ερωτικές: με τον Βάιο, με την Δννα, με τον δάσκαλο, με τη Ραχήλ, ακόμη και με τη Νόνα. Δεν είναι σχέσεις σεξουαλικές (όπως συμβαίνει με τη σύζυγό του και τη Ραχήλ ) αλλά σχέσεις πάντως «αγαπητικές».
Κατά την ίδια λογική ο Αρχιμάστορας και ο Παπα-Φώτης δεν μπορούν να υπάρξουν ως πυρετικές και γνήσιες φυσιογνωμίες χωρίς τη συμμετοχή τους στην ερωτική έκσταση, χωρίς την καταβύθιση στο κλίμα των σχέσεών τους με τη Μαγδαληνή και τη Γιασμίν.
Ο Βάιος δεν υπάρχει ως λεπτή και ευαίσθητη φυσιογνωμία χωρίς τις αβεβαιότητες, τις αντιφάσεις και τις δυσκολίες της ερωτικής του επιθυμίας κλπ.
Καθώς λοιπόν οι αφηγήσεις διαδέχονται η μία την άλλη, η πλοκή του μυθιστορήματος αποκαλύπτεται και η εικόνα καθαρίζει. Το έπος της καθημερινότητας διασταυρώνεται με το έπος του ελληνισμού της Ανατολής. Η προσωπική μοίρα διασταυρώνεται με τη διαλεκτική της Ιστορίας, η φυσική κατάσταση της γεωγραφίας διασταυρώνεται με την πολιτική κατάσταση των συνόρων και των διακανονισμών κατά το διεθνές δίκαιο.
Υπάρχει βέβαια μπρος από όλα αυτά ένας βασικός εξωραϊσμός μία σύμβαση που ακολουθεί πιστά ο συγγραφέας: Ολοι οι ήρωες με ελάχιστες εξαιρέσεις, ίσως μόνο με την εξαίρεση του Αντών-Εφέντη είναι βαθύτατα καλοί και φιλοπρόοδοι. Επιδιώκουν την προσωπική και οικογενειακή αλλά και τη συλλογική προκοπή και προσπαθούν να παρακολουθήσουν τις εξελίξεις, ιδίως τις τεχνολογικές ή οικονομικές (τους ρυθμούς της παγκοσμιοποίησης, θα λέγαμε σήμερα) στην κλίμακα της εποχής.
Για να χρησιμοποιήσω πιο επίκαιρες εκφράσεις: οι ήρωες πλην λίγων εξαιρέσεων έχουν μια εκσυγχρονιστική διάθεση. Ο Νικόλας είναι εκσυγχρονιστής. Είναι όμως και βαθύτατα τραυματισμένος από τη στάση του πατέρα του, υιοθετημένος από την οικογένεια του Βαΐου, ερωτευμένος με την αυταρχική και αμήχανα ερωτική γυναίκα του, ακουμπισμένος στον κόρφο και αφημένος στους ήχους της Ραχήλ, εναγώνιος για τους γιους του αλλά και τους εργάτες του, στιβαρός και περίκλειστος. Ολα αυτά και άλλα πολλά μαζί όπως συμβαίνει στη ζωή.
Ολοι οι ήρωες είναι λοιπόν φιλοπρόοδοι, είναι όμως και βαθύτατα ελληνικοί και ορθόδοξοι. Οι ήρωες του Ν. Θέμελη ανήκουν στον κόσμο της Ανατολής και του Διαφωτισμού ταυτοχρόνως. Αγωνιούν για τη γλώσσα και πάσχουν για μάθηση. Αγωνίζονται με νύχια και με δόντια για να διαφυλάξουν τα αρχαιολογικά τεκμήρια μιας ιστορικής συνέχειας που έπρεπε να αποκατασταθεί. Η στάση τους είναι βαθύτατα ηθική, όχι με την τυπική και πειθαρχική έννοια του όρου, αλλά ως ικανότητα αφομοίωσης και εξαγνισμού. Η σχέση τους με την αμαρτία είναι σχέση ορθόδοξη: γνωρίζουν ότι η σωτηρία έρχεται μέσα από αυτήν.
Ο Ν. Θέμελης κατάφερε να γράψει με αφηγηματική άνεση και βιωματική γνησιότητα ένα πραγματικό και στέρεο μυθιστόρημα, αξιοποιώντας το πλούσιο απόθεμα της γνώσης, της μνήμης και της ευαισθησίας του. Ενα βιβλίο που σε βάζει μέσα στο κλίμα του και σε οικειώνει με τους ήρωες και τις καταστάσεις τους. Με την εποχή και τους ανθρώπους της. Ολα αυτά προϋποθέτουν ταλέντο, αίσθηση της ιστορίας, κατανόηση της ανθρώπινης φύσης, αγωνία για το αύριο. Αυτές είναι ίσως οι κοινές προϋποθέσεις της λογοτεχνίας και της πολιτικής.
* Άρθρο του Υπουργού Πολιτισμού, Ευ. Βενιζέλου, στο ΒΗΜΑ.
