Δευτέρα 20 Ιανουαρίου 2020
Ευάγγελος Βενιζέλος
Ελευθερία και ασφάλεια. Κράτος δικαίου και αντιμετώπιση της τρομοκρατίας - μια παλιά αλλά πάντοτε ανοικτή συζήτηση*
Ευχαριστώ τον Μιχάλη Χρυσοχοΐδη, τον αγαπητό φίλο, για την πρόσκληση και τον συγχαίρω για την πρωτοβουλία, όπως και όλη την πολιτική ηγεσία του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη και την υπηρεσιακή ηγεσία της Ελληνικής Αστυνομίας. Έπρεπε να έχει οργανωθεί προ πολλού μία παρόμοια εκδήλωση, η οποία να έχει και ένα πανηγυρικό- συμβολικό σκέλος, αλλά και ένα ουσιαστικό- επιστημονικό, για να εφοδιαστούν με πληροφορίες και επιχειρήματα οι χειριστές τόσο σημαντικών ζητημάτων, όπως είναι η καταπολέμηση της τρομοκρατίας υπό συνθήκες Δημοκρατίας και Κράτους Δικαίου.
Φαντάζομαι ότι το κεντρικό ερώτημα αυτής της συζήτησης είναι αν μπορεί η ευρωπαϊκή δημοκρατία, η δυτική δημοκρατία, η φιλελεύθερη, όπως λέμε, δημοκρατία, να αμυνθεί κατά των απειλών της τρομοκρατίας, που δεν είναι ένα απλό και ενιαίο φαινόμενο, υπάρχει μία μεγάλη ποικιλία μορφών τρομοκρατίας. Εάν μπορεί, λοιπόν, η δυτική δημοκρατία να αμυνθεί απέναντι στην απειλή της τρομοκρατίας, χωρίς να τεθούν υπό αμφισβήτηση οι εγγυήσεις του κράτους δικαίου και τα θεμελιώδη δικαιώματα.
Το ερώτημα, με άλλη διατύπωση είναι, εάν στη σημερινή κοινωνία, που είναι κοινωνία της διακινδύνευσης και των ασύμμετρων απειλών, μπορεί να υπάρξει ένα εδραιωμένο και πρακτικά εγγυημένο αίσθημα ασφάλειας από ένα κράτος περιορισμένης κυριαρχίας. Από ένα κράτος το οποίο δεν είναι το παλιό, εθνικό Βεστφαλικό κράτος που, ας πούμε, ότι γνωρίζαμε μέχρι το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου συμβατικά, αλλά από ένα κράτος το οποίο μετέχει στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, μετέχει στη διεθνή κοινότητα, πρέπει να υπακούει σε προδιαγραφές του Διεθνούς Δικαίου, όπως είναι η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και υπόκειται σε διεθνή δικαστικό έλεγχο. Όλες του οι πράξεις άγονται σε διεθνή δικαστήρια, στο Λουξεμβούργο, στο Στρασβούργο, και ελέγχονται. Όταν λέμε οι πράξεις του, δεν εννοούμε οι πράξεις των διωκτικών αρχών ή οι δικαστικές αποφάσεις, δεν εννοούμε μόνο οι νόμοι, εννοούμε και αυτό τούτο το εθνικό Σύνταγμα το εθνικό που ελέγχεται δικαστικά σε διεθνές επίπεδο ως προς τη συμβατότητα του με το διεθνές δίκαιο ( πχ την ΕΣΔΑ ) και το δίκαιο της ΕΕ.
Δεν μπορούνε βέβαια να αγνοήσουμε το ότι ιστορικά ο φόβος είναι αυτός που συνέχει τις κοινωνίες. Οι κοινωνίες –και μία προωθημένη μορφή κοινωνίας είναι το εθνικό κράτος, μία προωθημένη μορφή κοινωνίας είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση και η, ας το πούμε έτσι, συνύπαρξη των ευρωπαϊκών κοινωνιών – υπάρχουν επειδή υπάρχει ο φόβος. Αυτό είναι ένα αρχαϊκό φαινόμενο που δεν θίχτηκε ούτε από την εποχή της νεωτερικότητας, ούτε από τη σημερινή μετανεωτερική εποχή. Άρα είναι και ένα στοιχείο συνοχής των κοινωνιών το να υπάρχει ένα στοιχείο φόβου και αυτό το κράτος το γνωρίζει πάρα πολύ καλά, γιατί το κράτος γεννιέται ιστορικά προκειμένου να παράσχει ασφάλεια στην πιο θεμελιώδη δράση του ανθρώπου που είναι το δικαίωμά του στη μετακίνηση. Τα κράτη δημιουργούνται επειδή στην εποχή πριν αναδειχτεί το φαινόμενο του σύγχρονου οργανωμένου, ορθολογικού κράτους, όταν υπήρχαν προγενέστερες μορφές πολιτικής οργάνωσης, δεν μπορούσες να μετακινηθείς, άρα δεν μπορούσε να λειτουργήσει ένα σύστημα μεταφορών, ούτε η αγορά, ούτε να αναπτυχθεί η οικονομία. Άρα το κράτος συγκροτείται για να προσφέρει ασφάλεια στην κίνηση, στη μετακίνηση, να προσφέρει σωματική ασφάλεια, να προσφέρει στοιχειώδη ασφάλεια στην ελευθερία του λόγου μέσω της θρησκευτικής ελευθερίας και να προσφέρει συστήματα σχετικά γρήγορης και αποτελεσματικής εκδίκασης των διαφορών. Για αυτό συγκροτούνται τα κράτη στη μετάβαση από τη μεσαιωνική εποχή στους νεώτερους χρόνους.
Άρα με το αίσθημα ασφάλειας συνδέεται αυτή ταύτη η ύπαρξη του κράτους, από εκεί πηγάζει και η γνωστή ρήση του Max Weber για το κράτος που διαθέτει το μονοπώλιο της νόμιμης βίας. Το μονοπώλιο της νόμιμης βίας στην πραγματικότητα είναι η μετάβαση στη νεωτερική εποχή, θεμελιώδες στοιχείο του οποίου είναι το κράτος. Επειδή η Λίλιαν Μήτρου προηγουμένως μνημόνευσε τον Saint - Just και την περίοδο, τη λεγόμενη, του τρόμου, της τρομοκρατίας, της terreur στη Γαλλική Επανάσταση, αξίζει να σας πω ότι από το 1830 περίπου που έγινε στη Γαλλία η λεγόμενη Ιουλιανή Επανάσταση, έπεσε ο Κάρολος Ι’ των Βουρβόνων και αντικαταστάθηκε από τον Δούκα της Ορλεάνης, το Λουδοβίκο-Φίλιππο, μέχρι περίπου το 1848-1849 που έγιναν οι μεγάλες εξεγέρσεις στην Ευρώπη και ιδίως στη Γαλλία, κυριαρχούσε και εναλλασσόταν στα χείλη των νομιμοφρόνων που ήταν οι Βουρβόνοι και των Ορλεανιστών η φράση “la legalité nous tue”, η νομιμότητα μας σκοτώνει. Διότι, υποχρεωμένοι όντες να τηρήσουν τη νομιμότητα, υφίσταντο τις συνέπειες της νομιμοφροσύνης τους και αυτό μετά αντιστρεφόταν, οι άλλοι έπρεπε να τηρήσουν τη νομιμότητα του άλλου βασιλιά και η τήρηση των προδιαγραφών του νόμου, δεν τους επέτρεπε να υπερασπιστούν το καθεστώς τους.
Ο τελευταίος Πρωθυπουργός του Λουδοβίκου-Φιλίππου, ο Odilon Barrot, επικαλέστηκε αυτή τη φράση όταν ψηφίστηκε από τη Γαλλική Βουλή της εποχής εκείνης δέσμη αντιτρομοκρατικών νόμων. Επειδή προηγήθηκαν στη σημερινή εκδήλωση οι σχολιαστές του φαινομένου της τρομοκρατίας στη λογοτεχνία, πρέπει να σας πω ότι ο Gustave Flaubert έχει πει τη φράση, «η νομιμότητα μας σκοτώνει, με αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει καμία κυβέρνηση».
Η δε επικοινωνία αυτών των αντιλήψεων μεταξύ αριστερής και δεξιάς σκέψης εδραιώνεται σχετικά αργά στην ευρωπαϊκή, ας το πούμε έτσι, μάχη των ιδεών, όταν το 1963 ένας πολύ μεγάλος ναζιστής πολιτειολόγος και συνταγματολόγος, ο Carl Schmitt, αποδιωγμένος και τιμωρημένος και εκτός πανεπιστημίου υιοθετείται από την αριστερά, ιδίως την ιταλική αριστερά, γράφοντας ένα βιβλίο για τον Παρτιζάνο, για τον αντάρτη, «Η θεωρία του Αντάρτη». Ήταν στην πραγματικότητα μία θεωρία για την αντίσταση των Ισπανών απέναντι στη γαλλική κατοχή στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχίζει πια η θεωρία του Παρτιζάνου και γίνεται το κεντρικό ιδεολόγημα των Ερυθρών Ταξιαρχών. Ο απευθείας απόγονος των απόψεων αυτών είναι ο Antonio Negri, που αντλεί το υλικό του από τις θεωρίες του Carl Schmitt. Αυτοί λένε ότι «εμείς είμαστε μία επανάσταση, είμαστε σε συνθήκες πολέμου. Άρα, αυτό που κάνουμε δεν είναι κάτι το οποίο συνιστά παρανομία με όρους Ποινικού Δικαίου, είναι κάτι που συνιστά εμφύλιο πόλεμο» και πρέπει να κριθεί με όρους αντίστοιχους με αυτούς που κρίνεται αυτός ο global civil war που λέμε ότι διεξάγεται τώρα στη Λιβύη, ή με τους όρους που έλεγαν κάποτε στην Ελλάδα ότι πρέπει να κριθεί ο εμφύλιος πόλεμος.
Μόνον που μιλώντας για την τρομοκρατία στην Ελλάδα μιλάμε για τη μοναχική και σιωπηλή τρομοκρατία τύπου 17 Νοέμβρη. Εδώ έχουμε τους πρωταγωνιστές του πλήγματος, του καθοριστικού, απέναντι στη 17 Νοέμβρη, έχουμε τον Υπουργό, τον αρχηγό της Ελληνικής Αστυνομίας και τον Εισαγγελέα της εποχής εκείνης.
Αλλά δεν είναι μόνο αυτή η τρομοκρατία για την οποία μιλάμε. Εδώ το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στο οποίο αναφέρθηκε επίσης η κα. Μήτρου προηγουμένως, ασχολείται με άλλης τάξης θέματα τρομοκρατίας. Πρέπει να αποφασίσει εάν είναι σύμφωνη με το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης η ένταξη της Hamas ή του PKK στον κατάλογο των τρομοκρατικών οργανώσεων. Ζητήματα τα οποία είναι εξόχως πολιτικά, της σφαίρας της εξωτερικής πολιτικής.
Άρα, αυτό το οποίο εμείς αντιμετωπίσαμε ως τρομοκρατία είναι ένα ειδικό φαινόμενο, ας το πούμε έτσι, πού συνδέεται με τις παθογένειες της μεταπολίτευσης και του εγγενούς λαϊκισμού που απορρέει από τους πόρους της ελληνικής κοινωνίας και από τα αλλεπάλληλα στρώματα συγχύσεων και παρεξηγήσεων, ιστορικών και αξιακών, που καθιστούν τη βία εν μέρει ανεκτή, αν όχι αποδεκτή. Έπρεπε να καταβληθεί τεράστια προσπάθεια για να συγκεντρωθούν πληροφορίες, για να προσανατολιστεί σωστά ο διωκτικός μηχανισμός, για να γίνουν διεθνείς συνεργασίες. Αλλά τώρα δεν απασχολούμαστε μόνο με αυτό διεθνώς. Απασχολούμαστε με το ισλαμικό κράτος, απασχοληθήκαμε στο παρελθόν με τον ΙΡΑ, με τον ΕΤΑ, τι γίνεται με καταστάσεις οι οποίες αφορούν την εδαφική συγκρότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Το ερώτημα αν μπορούν όλα αυτά να συμβιβαστούν με τις εγγυήσεις του κράτους δικαίου και με το πλαίσιο της φιλελεύθερης δημοκρατίας, δεν απαντιέται εύκολα και κυρίως δεν απαντιέται εθνικά, δεν απαντιέται μόνον με την εθνική νομοθεσία και μόνον από το εθνικό Σύνταγμα. Εμείς ευτυχώς είμαστε εντεταγμένοι σε ένα κέλυφος ευρωπαϊκού νομικού και πολιτικού πολιτισμού, που το εκφράζει πρωτίστως η νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και η νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πρωτίστως όμως του Δικαστηρίου του Στρασβούργου που είναι προσανατολισμένο στα ανθρώπινα δικαιώματα και είναι στην πραγματικότητα ένα πανευρωπαϊκού χαρακτήρα συνταγματικό δικαστήριο για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Εάν δει κανείς σε τι ερωτήματα έχει κληθεί να απαντήσει το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου τα τελευταία 30 χρόνια και τι απαντήσεις έχει δώσει, έχει μπροστά του ένα καμβά, έχει μπροστά του αυτή την προσπάθεια να διαμορφωθεί ένας χάρτης προστασίας της Δημοκρατίας και του κράτους δικαίου, σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και καταπολέμησης της τρομοκρατίας με όσο γίνεται πιο αποτελεσματικό τρόπο.
Βεβαίως, έχουμε συνείδηση του γεγονότος ότι πρόσωπα κατηγορούμενα για συμμετοχή σε τρομοκρατικές δραστηριότητες, αξιοποιούν πλήρως το περιθώριο που παρέχει η ευρωπαϊκή δημοκρατία, το ευρωπαϊκό κράτος δικαίου, το δικονομικό σύστημα, η δυνατότητα άσκησης ατομικής προσφυγής ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, αλλά το Δικαστήριο αποφασίζει διατυπώνοντας τον κοινό τόπο, τον κοινό παρονομαστή του ευρωπαϊκού κράτους δικαίου και του ευρωπαϊκού τουλάχιστον αγώνα κατά της τρομοκρατίας, με έναν τρόπο που προσπαθεί να διασφαλίσει αυτή τη δύσκολη ισορροπία.
Αυτά τα διλήμματα οξύνθηκαν πάρα πολύ μετά το Bataclan. Το Bataclan στο Παρίσι ήταν μία τομή γιατί η Γαλλική Δημοκρατία, το κατεξοχήν δικαιοκρατικό, φιλελεύθερο κράτος στην Ευρώπη, αναγκάστηκε να ζητήσει εξαίρεση από την εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Δηλαδή στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Σύμβασης ζήτησε να εφαρμοστεί το άρθρο 15, το αντίστοιχο με το άρθρο 48 του ελληνικού Συντάγματος. Δηλαδή στην πραγματικότητα ζήτησε να κηρυχθεί η χώρα σε κατάσταση πολιορκίας σε σχέση με τα δικαιώματα, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η τρομοκρατία. Την ίδια εποχή είχαμε τη δημοκρατική φιλελεύθερη Γαλλία σε καθεστώς εξαίρεσης, derogation, από το άρθρο 15, την Τουρκία λόγω της απόπειρας του πραξικοπήματος του 2016 και για ένα διάστημα την Ουκρανία, για να καταλάβουμε πόσο διαφορετικά είναι τα πεδία στα οποία αναπτύσσονται ομοειδή και αντικρουόμενα φαινόμενα ταυτοχρόνως.
Όταν λοιπόν έχεις τη Γαλλία να ζητά καθεστώς εξαίρεσης, η νομολογία δοκιμάζεται και γίνεται εξαιρετικά προσεκτική και αρχίζει πια η περιπτωσιολογία, η οποία κεντά σιγά-σιγά αυτόν τον ιστό προστασίας και ταυτόχρονα το προστατευτικό δίχτυ για τα ανθρώπινα δικαιώματα, για όλα τα θέματα. Για την προστασία της ζωής, για την απαγόρευση των βασανιστηρίων και της εξευτελιστικής μεταχείρισης, για το δικαίωμα στην προσωπική ασφάλεια που είναι το άρθρο 5 της Σύμβασης και το άρθρο 6 και 7 του ελληνικού Συντάγματος, για την προστασία του ιδιωτικού απορρήτου που είναι το άρθρο 8 της Σύμβασης και πλειάδα δικών μας διατάξεων –το 9, το 9α, το 19. Είναι η προστασία της ελευθερίας του λόγου, είναι η προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας, με μία περιπτωσιολογία η οποία είναι πιο ευφάνταστη από οποιοδήποτε μυθιστόρημα στα θέματα αυτά, διότι έχεις να αντιμετωπίσεις από απλά φαινόμενα συνθηκών κράτησης ή συνθηκών διεξαγωγής δίκης, μέχρι σύνθετα διεθνή φαινόμενα που είναι οι περιβόητες πτήσεις της CIA. Για τις πτήσεις της CIA, για αυτήν τη μεταφορά κρατουμένων από χώρα σε χώρα, χωρίς να ξέρεις πού πηγαίνει η πτήση, αυτό το εναέριο Γκουαντάναμο, το οποίο κινείται εκτός της εδαφικότητας των χωρών, υπάρχει σωρεία πια νομολογίας του Στρασβούργου, η οποία είναι απολύτως συγκρίσιμη, από πλευράς αξίας, με τη νομολογία του Ανωτάτου Δικαστηρίου των Ηνωμένων Πολιτειών για το Γκουαντάναμο αυτό καθεαυτό.
Άρα, για να μη σας κουράζω περαιτέρω, αυτά είναι διλήμματα στα οποία απλή απάντηση ιστορικά δεν υπάρχει από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα. Υπάρχει όμως αίσθηση της ιστορίας, συνείδηση των προβλημάτων, ετοιμότητα πολιτική, αξιακή, διανοητική, επιχειρησιακή, προκειμένου να γίνονται όλα με έναν τρόπο που διασφαλίζει την ουσία των δικαιωμάτων και ταυτόχρονα περιλαμβάνει στα δικαιώματα και το δικαίωμα στην ασφάλεια και το δικαίωμα στην κοινωνική συμβίωση και την ελευθερία της κίνησης, της μετακίνησης, το δικαίωμα στη ζωή για όλους.
Τα διλήμματα όμως τίθενται κατά έναν τρόπο καταιγιστικό και εξαιρετικά πιεστικό χρονικά, γιατί εάν πρέπει να μπεις στο θέατρο στη Μόσχα, προκειμένου να απελευθερώσεις τους ομήρους, πρέπει να πάρεις αποφάσεις οι οποίες αφορούν ζωές. Εάν πρέπει να κάνεις μία επιχείρηση στο θέατρο Bataclan, πρέπει να κάνεις σταθμίσεις οι οποίες αφορούν ζωές. Οι σταθμίσεις είναι πάντα δύσκολες, είναι καταστάσεις ανάγκης για τις οποίες δεν υπάρχει ποτέ μία καθαρή λύση πρακτικά. Υπάρχει όμως μία καθαρή λύση αξιακά, ότι πρέπει να είμαστε άτεγκτοι και σταθεροί απέναντι στην τρομοκρατία, υπό όλες τις μορφές και εκδοχές της, και από την άλλη πρέπει να είμαστε εγγυητές της φιλελεύθερης δημοκρατίας και του κράτους δικαίου.
* Ομιλία στην εκδήλωση που οργάνωσε το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη για να τιμήσει τα θύματα της τρομοκρατίας, στις 20.1.2020 στην αίθουσα συνεδρίων του Πολεμικού Μουσείου της Αθήνας. Τη συζήτηση συντόνισε ο Παύλος Τσίμας. Μετείχαν επίσης η Μαριέτα Γιαννάκου, η Λίλιαν Μήτρου και ο Μιχάλης Σταθόπουλος.