Απρίλιος 2021
Ευάγγελος Βενιζέλος*
Το ενεργειακό ζήτημα στην Ανατολική Μεσόγειο ως νομικό, πολιτικό και στρατηγικό ζήτημα**
Τη Μεσόγειο μπορεί να την προσδιορίσει κανείς με πολλούς τρόπους, γεωγραφικά, γεωστρατηγικά, πολιτιστικά, θρησκευτικά. Είναι μια λεκάνη συγκρούσεων. Έχει τεράστιο ενδιαφέρον για την παγκόσμια ναυτιλία, για την αλιεία, είναι στην πραγματικότητα μία βαλβίδα γεωγραφική εκτόνωσης μεταξύ ανατολής και δύσης και μεταξύ βορρά και νότου. Είναι μεγάλο πλεονέκτημα, αλλά Privilegium Odiosum το να είναι κανείς Μεσογειακός, να ανήκει σε μία χώρα της Μεσογείου. Χαίρομαι, γιατί πάντα πίστευα ότι πρέπει να έχουμε μπροστά μας τον ανοιχτό και αναπεπταμένο ορίζοντα της Μεσογείου κι όχι μόνο τον πολύ γλυκό, αλλά μικρό και στενό ορίζοντα του Αιγαίου, γι’ αυτό και ως υπουργός Αμύνης και ως υπουργός Εξωτερικών αγωνίσθηκα πάντα, να είναι αντικείμενό μας και η Ανατολική Μεσόγειος.
Είχαμε μείνει για πάρα πολλά χρόνια εγκλωβισμένοι στη συζήτηση για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας στο Αιγαίο, ενώ το αντικείμενο των διαβουλεύσεών μας με την Τουρκία και με τις άλλες χώρες, έπρεπε να είναι η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης στο Αιγαίο και στη Μεσόγειο, παραλλήλως και ταυτοχρόνως. Kαθώς ένα καθοριστικό κριτήριο για την οριοθέτηση είναι το συνολικό μήκος της ακτογραμμής και το μήκος της δικής μας ακτογραμμής βεβαίως αυξάνεται εντυπωσιακά, όταν έχουμε μία κοινή θεώρηση των δύο αυτών περιοχών, όπως ορίζονται γεωγραφικά από τον Διεθνή Οργανισμό Ναυτιλίας: του Αιγαίου και της Μεσογείου. Άλλωστε εμείς έχουμε πολύ σημαντικά νησιά μας και στη Μεσόγειο, έξω από το περίγραμμα του Αιγαίου, άρα πάντα θα έπρεπε να συζητάμε και για τα δύο. Είχα επιχειρήσει ήδη απ’ το 2013, να επιβάλω ως αντικείμενο των διερευνητικών επαφών αυτή τη διπλή προσέγγιση και για υφαλοκρηπίδα και για ΑΟΖ και στο Αιγαίο και στην Ανατολική Μεσόγειο ταυτοχρόνως. Η Τουρκία πάντα επέμενε στη διαδοχική προσέγγιση, γιατί θέλει να επιμερίσει τις ακτογραμμές. Ένα άλλο σημείο στο οποίο επιμέναμε, ήταν ο κανόνας αναφοράς και είχαμε ακούσει την Τουρκία να δέχεται σε υψηλό επίπεδο, ως κανόνα αναφοράς, τη σχετική νομολογία. Δεν είναι κράτος μέρος της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας, η οποία απηχεί και κωδικοποιεί εθιμικό δίκαιο, αποδέχεται όμως και αυτό το είπε προσφάτως και με την επιστολή του μόνιμου αντιπροσώπου της πρέσβη Σινιρλίογλου του Νοεμβρίου του 2019 προς τον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ, ως κανόνα αναφοράς τη σχετική νομολογία.
Βεβαίως, σε όλα αυτά, όπως συνηθίζω να λέω, κρίσιμη είναι η παράμετρος του χρόνου. Συζητάμε γι’ αυτά απ’ το 1974, έχουν περάσει τώρα 46 χρόνια, έχει αλλάξει το πλαίσιο της κλιματολογικής, περιβαλλοντικής και ενεργειακής πολιτικής στην οποία κινούμαστε. Εάν αργήσουμε άλλα 15 χρόνια, θα έχει περάσει ο μισός χρόνος της τριακονταετίας, στην οποία ακόμη υπολογίζουμε να λειτουργεί ως μεταβατικό καύσιμο το φυσικό αέριο και μετά θα πάψει η εποχή των ορυκτών καυσίμων. Η Μεσόγειος θα είναι κρίσιμη, ως ένα πεδίο ανάπτυξης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Θα μιλάμε για την αιολική ενέργεια, για την ηλιακή ενέργεια, για την ωστική δύναμη των κυμάτων, αλλά από ένα σημείο και μετά θα χάσει τη βιωσιμότητα του ένα μεγάλο σχέδιο, που αφορά εξορύξεις ή ένα μεγάλο σχέδιο, που αφορά αγωγούς.
Γιατί φυσικά η Μεσόγειος είναι ένας χώρος, στον οποίο τα ζούμε και τα βλέπουμε όλα. Βλέπουμε και την πολιτική των αγωγών, αλλά και την spot αγορά του υγροποιημένου και του συμπυκνωμένου φυσικού αερίου, στην οποία μετέχουν οι πάντες, από την Αλγερία έως τις Ηνωμένες Πολιτείες με το σχιστολιθικό αέριο. Είναι ένας χώρος, στον οποίο βλέπουμε τα υφιστάμενα ανενεργά τερματικά, ιδίως τα Αιγυπτιακά, να ενεργοποιούνται. Αυτά στην πραγματικότητα ακύρωσαν την προοπτική ενός μεγάλου τερματικού στην Κύπρο και βεβαίως όλα αυτά επηρεάζουν ως κλίμα τον σχεδιασμό για τον East Med Pipeline, που είναι διαφορετικό πράγμα απ’ την East Med Act (την οποία κάποιοι συγχέουν με τον αγωγό καθεαυτόν ) και την εκτίμηση των προϋποθέσεων οικονομικής βιωσιμότητας.
Άρα, ο παράγοντας χρόνος είναι κάτι που πρέπει να μας απασχολήσει, αφού έχουμε φαντάζομαι συνειδητοποιήσει όλοι ότι χωρίς οριοθέτηση των κυριαρχικών δικαιωμάτων στην υφαλοκρηπίδα και στην Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη, τα δικαιώματα δεν καθίστανται πλήρη, ούτε κατά περιεχόμενο ούτε κατ’ έκταση, δεν ασκούνται πρακτικά, άρα δεν είναι οικονομικώς εκμεταλλεύσιμα. Όσο καθυστερεί η οριοθέτηση, καθυστερεί και η αξιοποίηση. Συζητάμε στρατιωτικά, συζητάμε διεθνοπολιτικά, αλλά κατά κυριολεξία ενεργειακά, οικονομικά, αναπτυξιακά δεν μπορούμε να συζητήσουμε ελλείψει τίτλου. Πέραν των δυο οριοθετήσεων με Ιταλία και Αίγυπτο, ο «τίτλος» που έχουμε διαμορφώσει είναι ο νόμος 4001 / 2011, που όρισε τα απώτερα όρια της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ, αλλά το απώτερο όριο είναι στην πραγματικότητα η εσωτερική νομοθετική καταγραφή του optimum μιας διεθνούς διεκδίκησης. Δεν συνιστά από μόνο του και αφεαυτού του, τίτλο κατά το διεθνές δίκαιο. Βεβαίως δυνάμει του νόμου 4001 / 2011, έχουμε χωροθετήσει τα λεγόμενα οικόπεδα, τα blocks και στο Ιόνιο και νότια Κρήτης και έχουμε συνάψει συμβάσεις παραχώρησης για την έρευνα και στη συνέχεια την εκμετάλλευση. Τώρα πρέπει να κάνουμε έλεγχο ακρίβειας των χωροθετήσεων και σε σχέση με την τελευταία σύμβαση με την Ιταλία για την οριοθέτηση της ΑΟΖ, ως παρακολούθημα της παλιάς οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας του 1977. Γι’ αυτό κι έχει συμβεί το παράδοξο, στην περιοχή της μερικής οριοθέτησης με την Αίγυπτο, να έχουμε και μερική ανακήρυξη εκ του νόμου, ενώ στην περιοχή της πλήρους οριοθέτησης με την Ιταλία, δεν έχουμε ανακήρυξη εκ του νόμου της ΑΟΖ, διότι πρέπει να προηγηθεί η πολιτικά συμφωνημένη επανεξέταση των ορίων των οικοπέδων. Αυτό δείχνει ποιος είναι ο συσχετισμός των δυνάμεων και η πρακτική, που διαμορφώνεται στη Μεσόγειο. Το «Ανατολική Μεσόγειος» ως τοπόσημο δεν είναι επαρκές ιδίως για εμάς που πρέπει να μιλάμε με την Ιταλία, με την Αλβανία και να βλέπουμε τι κάνουν οι χώρες αυτές με άλλες χώρες, με τις οποίες έχουν προβλήματα οριοθέτησης.
Από κει και πέρα, είναι προφανές ότι το ζήτημα της οριοθέτησης των ζωνών αυτών της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ είναι βέβαια τελείως διαφορετικό από το ζήτημα της έκτασης και της οριοθέτησης ( που είναι δύο διαφορετικά ζητήματα) της χωρικής θάλασσας, των χωρικών υδάτων. Διότι τη μεν έκταση την καθορίζεις με μονομερή πράξη, ως πράξη εθνικής κυριαρχίας, για την οριοθέτηση όμως όπου δεν υπάρχει επαρκής απόσταση 24 μιλίων ή 12 μιλίων ή 3 μιλίων κ.ο.κ. ( γιατί έχουμε όλες τις εκδοχές στο ανάγλυφο του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου) πρέπει να ακολουθηθεί η προβλεπόμενη στο διεθνές δίκαιο της θάλασσας διαδικασία οριοθέτησης των χωρικών υδάτων, που είναι διαφορετική από την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ. Σε θάλασσες όπως η Μεσόγειος, που δεν είναι ωκεάνιες, ο βυθός της ΑΟΖ ταυτίζεται με τον βυθό της υφαλοκρηπίδας. Δεν θα το έλεγα αυτό με τόση άνεση, αν δεν ήμασταν στη Μεσόγειο, αν ήμασταν σε ωκεάνια θάλασσα, αλλά για να απλουστεύσουμε τη συζήτηση, για τα μεσογειακά δεδομένα ο βυθός της ΑΟΖ υπερκαλύπτει αυτό που έχει να προσφέρει ο βυθός της υφαλοκρηπίδας.
Τι δεν προσφέρει η ΑΟΖ και είναι πλεονέκτημα της υφαλοκρηπίδας; Το ipso facto και το ab initio. Το γεγονός ότι εμείς προβάλλαμε αξιώσεις κυριαρχικών δικαιωμάτων υφαλοκρηπίδας στις περιοχές των πρώτων Navtex του Oruc Reis, ήταν λογικό γιατί για την υφαλοκρηπίδα έχουμε τίτλο ipso facto και ab initio, ενώ για να αποκτήσουμε τίτλο από την ΑΟΖ πρέπει πάντως να προβούμε σε ανακήρυξη. Τώρα εκ των πραγμάτων έχουμε κάνει την επιλογή ( με την Ιταλία και την Αίγυπτο ) να προηγείται η οριοθέτηση της ανακήρυξης, κάτι που δεν είναι η κρατούσα διεθνώς πρακτική, αλλά εν πάση περιπτώσει και η εκδοχή αυτή περιλαμβάνεται στη διεθνή πρακτική. Το έκανε η Κύπρος στην πρώτη οριοθέτησή της ΑΟΖ, η οποία προηγήθηκε της ανακήρυξης επί Τάσου Παπαδόπουλου.
Άρα, χωρίς οριοθέτηση δεν έχουμε ολοκληρωμένο τίτλο. Η καθυστέρηση στρέφεται εναντίον μας, αδρανούμε σε σχέση με τα δικαιώματά μας. Και η αλήθεια είναι επίσης, ότι πολλά από τα «οικόπεδα» αυτά τα οποία είναι στις χωροθετημένες και υπό παραχώρηση ή ήδη παραχωρηθείσες περιοχές, συνδέονται με τη Λιβύη. Τα έχουμε χωροθετήσει κάνοντας εντατική χρήση των δικαιωμάτων μας, όπως αυτά διαμορφώνονται εντός των απωτέρων ορίων, που έχει ορίσει ο εθνικός νόμος 4001/2011. Δηλαδή έχουμε χωροθετήσει επί τη βάσει της αρχής της μέσης απόστασης και της πλήρους επήρειας όλων των νησιών, μικρών και μεγάλων νότια Κρήτης και εκλαμβάνοντας τον Κόλπο της Σύρτης ως ανοιχτό και όχι ως κλειστό.
Το κρίσιμο ερώτημα είναι πάντα: μπορεί η Ελλάδα να επανέλθει σε γύρους διερευνητικών επαφών ή και να πάει σε διαπραγμάτευση ή να πάει και στη Χάγη - θα δούμε γιατί στη Χάγη και όχι στο Αμβούργο, ή αλλού-, για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ, στο Αιγαίο και στην Ανατολική Μεσόγειο, με την Τουρκία; Ενδεχομένως και με τη Λιβύη, η οποία κατά κάποιο τρόπο το «προκαλεί». Μπορεί να συμβεί αυτό ενώ εξακολουθούν οι τουρκικές προκλήσεις σε σχέση με τα χωρικά ύδατα, ενώ εξακολουθεί να ισχύει το casus belli, ενώ έχουμε αμφισβητήσεις του εναερίου χώρου μεταξύ 6 και 10 ναυτικών μιλίων, αμφισβητήσεις κυριαρχίας με τις λεγόμενες γκρίζες ζώνες, ενώ έχουμε συνεχή επαναφορά του ζητήματος της αποστρατικοποίησης των νησιών μας στο Βόρειο Αιγαίο και στα Δωδεκάνησα, με διαφορετικές νομικές βάσεις σε κάθε περίπτωση;
Η απάντηση είναι, ότι εάν η Τουρκία αποδεχόταν επανάληψη των διερευνητικών επαφών για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ στο Αιγαίο και στη Μεσόγειο ή εν πάση περιπτώσει μια προκαταρκτική προσέγγιση γύρω από το θέμα αυτό, χωρίς διεύρυνση του καταλόγου των θεμάτων, εμείς θα είχαμε κάθε λόγο να μετάσχουμε.
Η καλύτερη έκβαση ενός θερμού επεισοδίου ή μιας συσσωρευμένης και παρατεταμένης έντασης, που μπορεί να γίνεται ισοδύναμη θερμού επεισοδίου, είναι να το αποφύγεις, διότι αν δεν το αποφύγεις, η κατάληξη όλων αυτών των πραγμάτων είναι να οδηγηθεί σε έναν διάλογο, τον οποίο δε θα έχεις προλάβει να οργανώσεις καλά, ακόμη και αν στρατιωτικά η διαχείριση και η έκβαση του επεισοδίου είναι η καλύτερη δυνατή για τη χώρα μας. Ένας διάλογος την επόμενη θερμού επεισοδίου ενδεχομένως θα έχει πιο ευρύ αντικείμενο από αυτό που εμείς «οριοθετούμε» ως διάλογο μόνο για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ. Άρα, η καλύτερη διαχείριση των επεισοδίων είναι να τα αποφεύγεις. Αυτό διδάσκει η μακρά εμπειρία. Επί 46 χρόνια έχουμε δοκιμάσει όλες τις μεθόδους. Έχουμε προσφύγει στο Συμβούλιο Ασφαλείας, έχουμε προσφύγει στη Χάγη, έχουμε υπογράψει το πρωτόκολλο της Βέρνης, έχουμε κάνει τους γύρους των διερευνητικών επαφών, έχουμε βιώσει περιόδους χωρίς οργανωμένες διμερείς επαφές. Τώρα, αναπτύσσεται και η «θεωρία της περικύκλωσης», ότι είναι επείγον και εξ ορισμού λυσιτελές, να οριοθετήσουμε την υφαλοκρηπίδα και την ΑΟΖ, πάση θυσία, με όλους τους άλλους και να μείνει μόνον η Τουρκία. Πρέπει πάντα να είμαστε σχετικιστές, σκεπτικιστές, να βλέπουμε από απόσταση τις εξελίξεις και να σκεφτόμαστε στρατηγικά. Η «θεωρία της περικύκλωσης» έχει μία λογική λοιπόν, αλλά μία λογική που απορρέει από σταθμίσεις. Τίποτα δεν είναι προφανές, τίποτα δεν είναι ξεκάθαρο και τίποτα δεν είναι οριστικό. Διότι, όταν με όλες τις άλλες γειτονικές χώρες έχεις τη διάθεση να διαπραγματευτείς και να συμβιβαστείς, κάποια στιγμή αυτό δημιουργεί ένα κεκτημένο ή έστω ένα προηγούμενο, το οποίο βεβαίως θα το αντιμετωπίσεις, και όταν θα εισέλθεις στην τελική φάση της σοβαρής συζήτησης με την Τουρκία. Αυτό αφορά και την Ιταλία και την Αίγυπτο και την Αλβανία. Και βεβαίως αφορά και την εκκρεμότητα με τη Λιβύη, επιμένω, η οποία για το μνημόνιο το Τουρκολυβικό, το άκυρο και παράνομο που συνήφθη άνευ αρμοδιότητος και κατά παράβαση της Σύμβασης της Βιέννης για το δίκαιο των συνθηκών, λέει έστω δειλά «αν θέλετε, πάτε στο δικαστήριο». Η Λιβύη έχει εμπειρία από τη Χάγη, στο παρελθόν, επί Καντάφι, αλλά ίσως υπάρχει κάποιο είδος κρατικής μνήμης, σε ότι έχει απομείνει από το statehood το Λιβυκό, το οποίο δεν είναι εύκολο να το αποκαταστήσεις από τα συντρίμμιά του.
Άρα το αν έπρεπε να υπογράψουμε τη σύμβαση με την Αίγυπτο για τη μερική οριοθέτηση κι έτσι να μην ενεργοποιήσουμε τη συμφωνία των διπλωματικών συμβούλων των δύο ηγετών Ελλάδος - Τουρκίας για την επανάληψη των επαφών (Βερολίνο ΙΙ), είναι μια πολιτική στάθμιση, η οποία θα κριθεί εκ των υστέρων και ιστορικά. Αλλά πάντως έχει προβλήματα και η συμφωνία με την Αίγυπτο καθεαυτήν. Εδώ έχει προβλήματα η συμφωνία με την Ιταλία, η οποία «πατάει» πάνω στο ίχνος της συμφωνίας του 1977. Το σημαντικότερο σε σχέση με την Αίγυπτο είναι ( έχω ξεκινήσει την τεράστια προσπάθεια για την συγκρότηση της διμερούς συνεργασίας Ελλάδος - Αιγύπτου, όταν ο Πρόεδρος Σίσι ακόμη δεν είχε γίνει αποδεκτός από τη διεθνή κοινότητα, πάρα πολύ νωρίς, ήμουν ο πρώτος υπουργός Εξωτερικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που πήγε και ξαναπήγε και ξαναπήγε στο Κάιρο, για να οργανώσουμε τη διμερή και την τριμερή συνεργασία με την Κύπρο ) ότι αυτή η μερική οριοθέτηση δεν επεκτείνεται ούτε πέραν του 27ου και 59´ μεσημβρινού, ανατολικά ούτε πέραν του 26ου, δυτικά, παρά μόνον μέσα από τριμερείς σχέσεις με την Τουρκία ανατολικά και με τη Λιβύη δυτικά. Αυτό λέει ουσιαστικά η συμφωνία. Πέραν του ότι δεν αναγράφει τις αρχές που τη διέπουν και δεν προβλέπει σύστημα δικαιοδοτικής επίλυσης. Ενώ αυτά όλα υπάρχουν στη συμφωνία Κύπρου - Αιγύπτου. Και υπάρχουν εν μέρει στη συμφωνία Ιταλίας - Ελλάδας, εκεί είναι άλλα τα προβλήματα, τα οποία μνημονεύσαμε ήδη εν μέρει.
Άρα, το ερώτημα είναι, θα μπορούσαμε να πάμε σε διάλογο μόνο για την οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ στο Αιγαίο και την Αν. Μεσόγειο; Μακάρι. Βεβαίως υπάρχουν και δύο παράλληλοι δίαυλοι, οι οποίοι είναι αξιοποιήσιμοι, ο ένας είναι τα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης: δεν μιλάμε για τις «γκρίζες ζώνες», δεν μιλάμε για τον εναέριο χώρο, δεν μιλάμε για την αποστρατικοποίηση, αλλά μιλάμε για τα πεδία βολής, μιλάμε για τις δεσμεύσεις περιοχών για ασκήσεις, μιλάμε για τη συνύπαρξή μας στο ΝΑΤΟ στο πλαίσιο της νέας δομής διοίκησης και της νέας δομής δυνάμεων, που έγινε κι αυτή επί των ημερών μας σε πολύ μεγάλο βαθμό. Ας θυμηθούμε ότι άλλαξε η κατάσταση με το αεροναυτικό στρατηγείο της Σμύρνης να γίνεται χερσαίο και με την κατάργηση των CAOC’s και του Εσκί Σεχίρ και της Λάρισας, εξελίξεις σημαντικές για την απουσία νατοϊκού «καπέλου» στις στρατιωτικές προκλήσεις της Τουρκίας στο Αιγαίο και στην Ανατολική Μεσόγειο. Συνεπώς έχουμε τα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης και τη στρατιωτική συνεργασία στο ΝΑΤΟ.
Ο άλλος εν τοις πράγμασι δίαυλος αφορά το Κυπριακό. Διότι, όλο αυτό το πεδίο δεν υπάρχει χωρίς το Κυπριακό και στο Κυπριακό αυτή τη στιγμή χρειαζόμαστε μια εθνική στρατηγική. Διότι διατυπώνεται πια καθαρή θέση, Τουρκική και Τουρκοκυπριακή, υπέρ της «λύσης» των «δύο κρατών». Βεβαίως επιμένει η Ευρωπαϊκή Ένωση και ο Ο.Η.Ε και η αμερικανική διοίκηση στη δικοινοτική, διζωνική ομοσπονδία, στις αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας και τις συμφωνίες υψηλού επιπέδου. Αλλά, υπάρχει πια ένα δεδομένο, το οποίο έχει μεταβληθεί, η στάση της άλλης πλευράς, και χρειάζεσαι μία στρατηγική στηριγμένη στη δημοκρατική βούληση των ελληνοκυπρίων. Διότι η λύση πρέπει να γίνει αποδεκτή, δημοκρατικά, με δημοψήφισμα.
Χρειαζόμαστε λοιπόν, μια εθνική στρατηγική η οποία είναι πολύ απαιτητική γιατί είναι πολυπαραμετρική και επίσης, πρέπει να ξέρουμε ότι όταν ανάγεσαι στη Διεθνή Δικαιοσύνη και λες ότι τελικώς θα πάω στη Χάγη ( διότι η Τουρκία δεν είναι μέρος της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας, δεν αναγνωρίζει τη δικαιοδοσία του ITLOS και γιατί έχει μεγαλύτερη παράδοση και μεγαλύτερο κύρος η Χάγη) , θα αποδεχτείς και την απόφαση της Χάγης.
Αν όμως έχεις τη βεβαιότητα ότι έχεις σε όλα δίκιο και θα δικαιωθείς σε όλα, αυτό δείχνει άγνοια της πραγματικής φύσης της διεθνούς δικαιοσύνης. Στο Διεθνές Δίκαιο έχουμε ένα εργαστήριο φιλοσοφίας του Δικαίου και στη Διεθνή Δικαιοσύνη έχουμε ένα εργαστήριο φιλοσοφίας της Δικαιοσύνης. Ο συσχετισμός των δυνάμεων, τα πραγματολογικά δεδομένα, οι συμβιβασμοί, οι διευθετήσεις παίζουν πάρα πολύ σημαντικό ρόλο. Είναι κάτι που ο θετικισμός, το κράτος δικαίου και οι εγγυήσεις του δεν το επιτρέπουν στο εσωτερικό δίκαιο ή στο Δίκαιο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, αλλά στο κλασικό Διεθνές Δίκαιο, στο Διεθνές Δίκαιο των υποκειμένων του Διεθνούς Δικαίου, με την παλαιά έννοια, δηλαδή των κρατών και διεθνών οργανισμών, - γιατί τώρα στη θεωρία πια, μπορεί και τα άτομα να θεωρηθούν υποκείμενα του Διεθνούς Δικαίου ιδίως στο πεδίο της προστασίας των Δικαιωμάτων - έχεις πέρα από τις σχετικές περιστάσεις, το test of proportionality το οποίο βεβαίως είναι πάρα πολύ κοντά στην equite.
Άρα χρειαζόμαστε μια εθνική στρατηγική αυτοσυνειδησία, όπως λέω. Βεβαίως θα περιμένουμε τώρα να αναλάβει ο Πρόεδρος Μπάιντεν, ευτυχώς όμως, επί Προέδρου Τράμπ απεδείχθη ότι υπάρχει ένα φιλελεύθερο «βαθύ» κράτος στην Αμερική. Ότι υπάρχει State Department και Κογκρέσο. Και στην ιστορία των κυρώσεων, είδαμε πως λειτουργούν τα πράγματα. Είδαμε ποια είναι τα όρια τα πολιτικά της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των μεγάλων ευρωπαϊκών κρατών και πόσο διαφορετική είναι η αμερικανική αντίδραση, αλλά μην κάνουμε κανένα λάθος, δεν έχουν επιβληθεί κυρώσεις για την Ελλάδα, δεν έχουν επιβληθεί κυρώσεις για την Κύπρο, δεν έχουν επιβληθεί κυρώσεις για την τουρκική προκλητικότητα στην Ανατολική Μεσόγειο. Έχουν επιβληθεί κυρώσεις γιατί η Τουρκία προμηθεύτηκε ένα ρωσικό οπλικό σύστημα και της λένε, «άστο, θα σου δώσουμε εμείς, ένα δυτικό οπλικό σύστημα». Άρα η Τουρκία αυτές τις κυρώσεις υφίσταται ή μάλλον από αυτές τις κυρώσεις απειλείται. Τις κυρώσεις οι οποίες θα συνοψιστούν στο μεγάλο θέμα που θα αντιμετωπίσει ο Πρόεδρος Μπάιντεν τώρα: εάν θα ανασυγκροτήσει τη Δύση. Η Δύση είναι αποδεκατισμένη στρατηγικά. Αν ανασυγκροτήσει τη Δύση, το πρόβλημα της ευρωπαϊκής ασφάλειας θα ξαναγίνει ευρωατλαντικό, θα αποκατασταθεί το κύρος του ΝΑΤΟ και η Τουρκία ως κράτος μέλος του ΝΑΤΟ, ως ευρωασιατική χώρα, βεβαίως επικαλείται τον εξαιρετισμό της και λέει, «εγώ γεωγραφικά είμαι απέναντι σε όλα τα μέτωπα και θρησκευτικά πρέπει να έχω το νου μου στον μουσουλμανικό πληθυσμό», αλλά θα κληθεί να απαντήσει: είναι θεμελιωδώς δυτική ή όχι; Το «θεμελιωδώς δυτική» συνδέεται και με τους εξοπλισμούς. Από κει και πέρα, όταν έχεις κενό αμερικανικής και κενό ευρωπαϊκής παρουσίας στη Λιβύη, στη Συρία, στον Καύκασο, βεβαίως η Τουρκία σχετικά εύκολα μπορεί να λέει «θα καλύψω το κενό αυτό αναλαμβάνοντας κινδύνους». Μη ξεχνάμε ότι αυτή είναι η μεγάλη διαφορά.
Η μεγάλη διαφορά μεταξύ της Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών έγκειται στην ανάληψη κινδύνου και μάλιστα θανατηφόρου κινδύνου και η ίδια είναι κατά βάθος και η διαφορά μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας. Είναι η σχέση με τον θάνατο, η σχέση με την απειλή θανάτου. Από κει και πέρα, επειδή ο πατριωτισμός είναι μια κακοποιημένη έννοια, εμείς είμαστε όλοι πατριώτες, πρέπει να είμαστε πατριώτες ευφυείς και αποτελεσματικοί, πρέπει να υπερασπιζόμαστε την πατρίδα χωρίς να την εκθέτουμε σε κίνδυνο μείωσης των δικαιωμάτων της, χωρίς να την εκθέτουμε σε περιπέτειες περιττές. Πρέπει να είσαι συγκροτημένος, θαρραλέος, πατριώτης, αλλά δεν μπορείς να είσαι ανεύθυνος, δημοκόπος και λαϊκιστής.
Και αυτό, πρωτίστως το ξέρετε εσείς οι Αξιωματικοί, οι ηγήτορες των Ενόπλων Δυνάμεων. Διότι τα λόγια είναι εύκολα αλλά υπάρχει η πράξη και στην πράξη ο καθένας πρέπει ξέρει τι έχει, τι δεν έχει, ποιος είναι ο συσχετισμός των δυνάμεων με μια θεμελιώδη επισήμανση: Στη σύγχρονη εποχή τα επίπεδα, τακτικό, επιχειρησιακό και στρατηγικό ταυτίζονται. Η οποιαδήποτε ενέργεια, οποιουδήποτε υπαξιωματικού, επικεφαλής φρουράς μικρού νησιού στο Αιγαίο, είναι ζήτημα που αφορά την Κυβέρνηση, τον Πρωθυπουργό, την Εξωτερική Πολιτική. Δεν μπορείς να πεις ότι η Κυβέρνηση ασκεί τη διοίκηση των Ενόπλων Δυνάμεων, επιχειρησιακός Διοικητής είναι ο Αρχηγός ΓΕΕΘΑ και από κει και πέρα υπάρχουν τα επίπεδα διοίκησης και έχεις κανόνες εμπλοκής και λειτουργείς με αυτούς. Δεν υπάρχει στην πράξη αυτό. Λειτουργεί μια ευθεία γραμμή, ανά πάσα στιγμή και για το παραμικρό ζήτημα. Διότι όλα συμβαίνουν σε πραγματικό χρόνο, όλα δημοσιοποιούνται, όλα πολλαπλασιάζονται και όλα μπορούν να αποκτήσουν διαστάσεις που δεν τις θέλεις. Ως εκ τούτου, υπάρχει μια υποχρέωση «στρατιωτικής λογικής» της πολιτικής ηγεσίας και μια υποχρέωση «πολιτικής λογικής» της στρατιωτικής ηγεσίας για να μπορείς να έχεις κοινό κώδικα και κοινή, άμεση, γρήγορη και αποτελεσματική αντιμετώπιση όλων των προκλήσεων.-
*Πρώην αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών, πρώην υπουργός Εθνικής Άμυνας - Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή ΑΠΘ.
** Ομιλία σε διαδικτυακό σεμινάριο που οργανώθηκε στις 18.12.2020 από την ΑΔΙΣΠΟ σε συνεργασία με το ΑΠΘ με τη φροντίδα του καθηγητή Παναγιώτη Γκλαβίνη. Έκτοτε, πρώτον, ανέλαβε τα καθήκοντα του ο Πρόεδρος Μπάιντεν και ήδη εφαρμόζει τη δική του εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας που αξιώνει και εκ μέρους της ΕΕ και των ευρωπαϊκών μελών του ΝΑΤΟ σαφέστερη στάση σε σχέση με τη Ρωσία και τη Κίνα. Δεύτερον, επαναλήφθηκαν οι διερευνητικές επαφές Ελλάδας -Τουρκίας και διεξήχθησαν ήδη δυο νέοι γύροι. Τρίτον, συγκλήθηκε από τον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ πενταμερής διεθνής διάσκεψη για το Κυπριακό στη Γενεύη τον Απρίλιο του 2021. Τέταρτον, κυρώθηκε από την ιταλική Βουλή η συμφωνία Ελλάδας - Ιταλίας για την οριοθέτηση της ΑΟΖ. Πέμπτον, αναδείχθηκε, μέσω της ελεγχόμενης από τον ΟΗΕ διαδικασίας, προσωρινός αρχηγός του κράτους και προσωρινή Κυβέρνηση στη Λιβύη. Έκτον, τέθηκε και, σύμφωνα με τις σχετικές δηλώσεις της ελληνικής και της αιγυπτιακής κυβέρνησης, αντιμετωπίστηκε το ζήτημα της αιγυπτιακής στάσης έναντι της τουρκικής αντίληψης για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ ανατολικά του 28ου μεσημβρινού, με αφορμή τη χωροθέτηση αιγυπτιακού «οικοπέδου» διαθέσιμου για έρευνα και εκμετάλλευση μέσω διεθνούς διαγωνισμού.
Δημοσιεύεται:
Ευάγγελος Βενιζέλος, Το ενεργειακό ζήτημα στην Ανατολική Μεσόγειο ως νομικό, πολιτικό και στρατηγικό ζήτημα, Τετράδια Διεθνούς Δικαίου και Διεθνούς Πολιτικής, Τεύχος 1ο - Απρίλιος 2021, Εκδόσεις ΣΙΔΕΡΗ, σελ 34-41 [PDF]
