Πέμπτη 5 Μαΐου 2022
Ευάγγελος Βενιζέλος
Μνήμη Δημήτρη Θ. Τσάτσου: συνειδητοποιώντας το μέγεθος του δώδεκα χρόνια μετά τον θάνατο του
Θέλω να χαιρετήσω την παρουσία της Άννας και της Αλεξίας. Να εκφράσω τη βαθιά μου συγκίνηση που βρισκόμαστε εδώ. Βγήκαμε μια φωτογραφία προηγουμένως οι τρεις μας, θα την κρατήσω ως πολύτιμο τεκμήριο αυτής της ουσιαστικά οικογενειακής σχέσης μας. Ευχαριστώ επίσης τον Ξενοφώντα Κοντιάδη για τον τρόπο που διευθύνει το Κέντρο, το Ίδρυμα, και για τις πρωτοβουλίες του. Ιδίως για την τελευταία πρωτοβουλία να επανεκδώσει ψηφιακά τα έργα του Δημήτρη Τσάτσου. Τώρα, πρόκειται να επανεκδοθούν τα εγχειρίδιά του, το Συνταγματικό του Δίκαιο, το τρίτομο. Μου έκανε την τιμή το Κέντρο να με παρακαλέσει να συντάξω τον πρόλογο. Στο κείμενο αυτό προσπάθησα να περιγράψω το μέγεθος που ονομάζεται Δημήτρης Τσάτσος. Το επιστημονικό, ερευνητικό και παιδαγωγικό μέγεθος, αλλά δεν είναι μόνον αυτό ο Τσάτσος.
Όταν τον γνώρισα το 1974, αμέσως μετά τη Μεταπολίτευση, ήμουν ούτε καν 18 χρονών. Εκείνος ήταν 41. Μου φαινότανε μεγάλος, αλλά ήταν μόλις 41! Τώρα 41 ετών οι επιστήμονες είναι νέοι, διαμορφώνουν τη φυσιογνωμία τους και εκείνος ήταν ήδη ένα κεφάλαιο της πολιτικής και της Συνταγματικής Ιστορίας της χώρας. Λόγω της συμμετοχής του στον αντιδικτατορικό αγώνα, γιατί είχε κάνει την εξαιρετικά επώδυνη επιλογή της αποχουντοποίησης στον χώρο της Ανώτατης Εκπαίδευσης, που είναι ο μόνος δημόσιος χώρος στον οποίο έγινε πραγματικά αποχουντοποίηση και αυτό σήμαινε μεγάλο προσωπικό κόστος για τον Δημήτρη, τεράστιο που το πλήρωνε μέχρι τον θάνατό του. Ήταν δεσμώτης της χούντας στο ΕΑΤ-ΕΣΑ, ήταν ο Γενικός Εισηγητής της μειοψηφίας στην Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή, τη μεταδικτατορική Συντακτική Εθνοσυνέλευση, ήταν Βουλευτής της Αξιωματικής Αντιπολίτευσης, αλλά είχε και τη συναίνεση της ελάσσονος αντιπολίτευσης την εποχή εκείνη, δηλαδή του ΠΑΣΟΚ. Με αντιμετώπιζε, από την πρώτη στιγμή που με γνώρισε, με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο με αντιμετώπιζε μέχρι που έπεσε σε κώμα, στο Αττικό Νοσοκομείο. Και πήγα για να παρακαλέσω τον Διευθυντή της Κλινικής Εντατικής Θεραπείας να τον λογίζει με τα των ζώντων και να μην παραιτηθεί από την προσπάθεια να τον κρατήσει στη ζωή.
Γιατί έφυγε νωρίς και έφυγε άδικα ο Δημήτρης το 2010, έχουν περάσει ήδη 12 χρόνια και έχω πει πάρα πολλές φορές, ότι αν ήταν εν ζωή ο Τσάτσος την κρίσιμη περίοδο 2010 – 2019, η βοήθεια που θα είχε προσφέρει στη χώρα για τη διαχείριση της οικονομικής κρίσης, θα ήταν κολοσσιαία. Και μόνο το σύστημα γνωριμιών του στη Γερμανία και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, θα μπορούσε να μας βοηθήσει πρακτικά στο να διαχειριστούμε επείγοντα προβλήματα υπαρξιακού χαρακτήρα για τη χώρα. Γιατί, εγώ προσωπικά ήξερα τι σήμαινε η σχέση του Τσάτσου με τον Γκένσερ, για τη Βαλκανική Πολιτική, για την Ευρωπαϊκή Πολιτική Ασφάλειας. Ήξερα τι σημαίνει η σχέση του με τον Γ. Ράου, τον μετέπειτα Ομοσπονδιακό Πρόεδρο της Γερμανίας.
Έχω βρεθεί ένα βράδυ στη Μαγιόρκα, σε άτυπη Σύνοδο Υπουργών Εξωτερικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου ο Γερμανός Υπουργός Εξωτερικών, ο μακαρίτης Βεστερβέλε, ήταν διδάκτορας του Δημήτρη στο πανεπιστήμιο της Βόννης και σε μια ωραία δεξίωση που μας έκανε στο εξοχικό του την Ισπανική Κυβέρνηση εκπροσωπούσε ο Μέντες Ντε Βίγκο, ο οποίος ήτανε ο συν-συγγραφέας της εισήγησή του Δ. Τσάτσου για τη Συνθήκη του Άμστερνταμ το 1997 στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο . Ήταν Αναπληρωτής Υπουργός Εξωτερικών για τις Ευρωπαϊκές Υποθέσεις την περίοδο που αναφέρω τώρα. Δηλαδή βρεθήκαμε σε μια αυλή στη Μαγιόρκα τρεις άνθρωποι απολύτως συνδεδεμένοι με τον Δημήτρη, στους κόλπους του Συμβουλίου Υπουργών Εξωτερικών Υποθέσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Ο Δημήτρης μπορούσε να σε παραπλανήσει και έχει παραπλανήσει πάρα πολύ κόσμο, διότι ήταν πάρα πολύ ευγενής, γενναιόδωρος και απέκρυπτε το γεγονός ότι είναι πάρα πολύ αυστηρός με τον εαυτό του και πάρα πολύ πειθαρχημένος, διανοητικά, ερευνητικά και εκπαιδευτικά πειθαρχημένος, με μεγάλο άγχος πριν από κάθε μάθημα, πριν από κάθε σεμινάριο. Μπορεί να δημιουργούσε την εντύπωση ότι είναι επιεικής, ότι είναι χαλαρός και ότι μέσα από μια υπερβολική εκδήλωση, ας πούμε, ορθοδόξου αντιλήψεως μπορούσε να αποδεχθεί στο μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας «νηστεύσαντες και μη νηστεύσαντες», και καλούς και λιγότερο καλούς, και όλοι είχαν μια θέση στην πανεπιστημιακή κοινότητα. Δεν ήταν αυτό ο Τσάτσος, ήταν πάρα πολύ αυστηρός. Ήξερε πάρα πολύ καλά τι ζυγίζει ο καθένας, παρότι βεβαίως ήτανε ευρύχωρος, αλλά η largesse ήτανε μια πνευματική, ας το πούμε, εκδήλωση αριστοκρατίας -εντός ή εκτός εισαγωγικών. Αυτό δεν σήμαινε ότι δεν ήταν πάρα πολύ αυστηρός και παρά πολύ συγκεκριμένος και απαιτητικός.
Ο Τσάτσος ξεκίνησε με μια διατριβή, - την οποία έκανε με καθηγητή αστικολόγο, τον οποίον είχε στη συνέχεια Υπουργό του της Παιδείας όταν ήταν Υφυπουργός Ανώτατης Εκπαίδευσης, τον Παναγιώτη Ζέπο, ο οποίος έχει πει την καταπληκτική φράση ότι «η νομική επιστήμη δεν μανθάνεται ολίγον κατ’ ολίγον, αλλά μανθάνεται εν τω συνόλω της» με επιστημολογική τομή, για ένα ζήτημα το οποίο είναι εξαιρετικά κρίσιμο μέχρι σήμερα, δεν έχει ποτέ επιλυθεί, η έννοια της χάριν του γενικού συμφέροντος κειμένης διατάξεως κατά το άρθρο 105 του εισαγωγικού νόμου του αστικού κώδικα. Τώρα είναι επείγον ζήτημα αυτό, αν μπορείς από νόμιμες πράξεις της διοίκησης να αξιώσεις αποζημίωση για αστική ευθύνη ή αν μπορείς για αντισυνταγματικό νόμο να αξιώσεις αποζημίωση για αστική ευθύνη του κράτους. Νομολογία η οποία είναι σημερινή, τρέχει και παραλληλίζεται με τη νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο Δημήτρης ήταν υφηγητής όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στη Γερμανία, Υφηγητής του Δημοσίου Δικαίου στη Γερμανία είναι ο Βασίλης Σκουρής, ήταν ο Πρόδρομος Δαγτόγλου που έφυγε πρόσφατα, λίγοι άνθρωποι, εν πάση περιπτώσει.
Ήξερε, βεβαίως, ως πλήρης Γερμανός νομικός ότι σε γερμανικό περιβάλλον οι απαιτήσεις είναι πολύ αυστηρότερες και νομίζω ότι αυτό του επέτρεπε λίγο να χαλαρώνει στο ελληνικό περιβάλλον. Αλλά διαμόρφωσε τον κλάδο, διαμόρφωσε το Σύνταγμα της χώρας, διαμόρφωσε μεταδικτατορικά, μεταπολιτευτικά ξανά αυτό που λέγεται πολιτειολογία. Ποτέ δεν έκοψε τους δεσμούς του με το Διοικητικό Δίκαιο, με τη μαχόμενη δικηγορία στο Συμβούλιο Επικρατείας. Το Ευρωπαϊκό Δίκαιο των πολιτικών κομμάτων, ένα σημαντικό κεφάλαιο στο Ευρωπαϊκό Συνταγματικό Δίκαιο, είναι έργο του Τσάτσου. Εάν δεν υπήρχε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έπρεπε να ανακαλυφθεί για να γίνει ο Δημήτρης Ευρωβουλευτής. Δεν νομίζω ότι έχει λειτουργήσει σε αυτό το επίπεδο άλλο μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Τον είχα ζήσει τότε, αν και ήμουνα απασχολημένος με τα κυβερνητικά μου καθήκοντα, αλλά για μένα ο Δημήτρης ήταν ο δάσκαλος, ο φίλος, ο μέντορας, ένα μέλος της οικογένειάς μου, ήταν ο ανάδοχος της κόρης μου. Λοιπόν, το “Rapport sur le statut constitutionnel des partis politiques en l’ UE ”, αυτό που έχει διαμορφώσει τον θεσμό του ευρωπαϊκού πολιτικού κόμματος, είναι του 1996, δηλαδή μόλις είχε πάει στις Βρυξέλλες . Μετά έκανε με τον Μέντες Ντε Βίγκο την Εισήγηση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για τη Συνθήκη του Άμστερνταμ, το 1997, και εκπροσώπησε μαζί με τον φίλο μας Έλμαρ Μπρόκ ο οποίος ήταν χρόνια ο Πρόεδρος της Επιτροπής Εξωτερικών Υποθέσεων, το Ευρωπαϊκό Κοινοβουλίου στη διακυβερνητική διάσκεψη για τη Συνθήκη της Νίκαιας. Δηλαδή, του είχε αναθέσει το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τις πιο σημαντικές -θεσμικές εκπροσωπήσεις και εισηγήσεις, σε έναν Έλληνα κάτι το οποίο έχει πολλή μεγάλη σημασία. Έχω βρεθεί να γευματίζω με τον Ναπολιτάνο ως Πρόεδρο της Ιταλικής Δημοκρατίας, στην τελευταία Ελληνική Προεδρία, υπό την ιδιότητα του προεδρεύοντος του Συμβουλίου, και μου μιλούσε σε όλο το γεύμα για τον Δημήτρη Τσάτσο.
Βεβαίως, ο Τσάτσος δεν ήταν μόνο Συνταγματολόγος, ήταν και πολιτικός, ήταν διανοούμενος, ήταν ένας ευαίσθητος άνθρωπος, ήταν ένας φλαουτίστας, έπαιζε με τη φυσαρμόνικά του και χαιρόταν όταν αυτό μπορούσε να το κάνει με άλλους σημαντικούς ανθρώπους, ο Λεωνίδας Κύρκος ήταν ένας συμπράττων καλλιτέχνης. Αν παρακολουθούσε κανείς συνομιλίες του Δημήτρη Τσάτσου με τον Χρήστο Λαμπράκη για το τι σημαίνει η μουσική ως πειθαρχία, όπως την έλεγαν, ως discipline, καταλάβαινε ότι συμβαίνει κάτι το οποίο υπερβαίνει τα όρια του συνήθους και αυτού που εμείς ονομάζουμε ακαδημαϊκή συζήτηση ή αντίληψη. Η μουσική είχε μεγάλη σημασία για τον Δημήτρη Τσάτσο, όπως η ζωγραφική είχε μεγάλη σημασία για τον Θεμιστοκλή. Ο Θεμιστοκλής Τσάτσος ήταν ένα σημείο αναφοράς, όπως και ο Κωνσταντίνος Τσάτσος και η αντίθεση, για όσους έχουν διαβάσει την «Απολογία μιας ζωής», τη βιογραφία του Κωνσταντίνου Τσάτσου, που είναι γραμμένη σε δυο φάσεις, μια όταν ήταν 40 και μια όταν ήταν 80 χρονών, δυο διαφορετικές αντιλήψεις για τη ζωή και τον θάνατο.
Αλλά και η διαδρομή του Θεμιστοκλή. Αναφέρω τη φωτογραφία με το Δημήτρη παιδί - 11 χρονών ήταν στην Απελευθέρωση της Αθήνας ο Δημήτρης - όταν γίνεται η Δοξολογία με τον Θεμιστοκλή μέλος της τριμελούς κυβερνητικής επιτροπής που παρέλαβε την ελεύθερη Ελλάδα μαζί με τον Ι. Ζέβγο και τον Φ. Μανουηλίδη. Είναι παρών ο Δημήτρης, συνοδεύει τον πατέρα του, τον κρατάει από το χέρι στην Δοξολογία, είναι μέσα στην Ιστορία την Ελληνική.
Αλλά βεβαίως, υπάρχουν πληγές τις οποίες δεν πρέπει να τις αποκρύψουμε. Πληγές μεγάλες που αφορούσαν και τον Θεμιστοκλή και τον ίδιον. Πρέπει κάποτε να μιλήσουμε πολύ σοβαρά, σε ένα στενότερο κύκλο ομοτέχνων γιατί ο Δημήτρης Τσάτσος δεν διετέλεσε καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή Αθηνών. Αυτό είναι ένα πολύ μεγάλο θέμα για τον κλάδο. Δηλαδή, είναι ένα ζήτημα για το οποίο πρέπει να στοχαστεί ο κλάδος γιατί αυτό είναι ένα έλλειμμα το οποίο λειτουργεί επιστημολογικά. Και η σχέση του με τον Αριστόβουλο Μάνεση, είναι ένα κεφάλαιο που πρέπει να αναλυθεί με την ειλικρίνεια και το βάθος που απαιτείται. Γιατί ο Δ. Τσάτσος αναγνώρισε και επέβαλε την έννοια του «κορυφαίου συνταγματολόγου», αλλά πάντα περίμενε να του αναγνωριστεί ότι αυτός είναι επίσης «συν- κορυφαίος», κάτι το οποίο δεν το επέτρεψε η ελληνική, ας το πούμε έτσι, δυστοκία, η οποία είναι ένα πρόβλημα, μια αναπηρία για τη χώρα, για τον δημόσιο και τον ακαδημαϊκό βίο. Ενώ ανθρώπινα η σχέση μου με τον Δημήτρη είναι πάρα πολύ στενή, επιστημολογικά μπορεί η συνάφειά μου με τον Μάνεση να είναι μεγαλύτερη, από πλευράς νομικού θετικισμού και ερμηνευτικής αντίληψης για το δίκαιο, αλλά ο Τσάτσος κόμιζε κάτι πέραν αυτού, κατά βάθος θετικιστής ήταν και αυτός, θα τον αλλοίωνε κανείς εάν τον θεωρούσε έναν νέου τύπου ιδεαλιστή ή ηθικοδικαιϊστή μεταμοντέρνο, αυτό που κόμισε ο Τσάτσος είναι μια ολόκληρη αντίληψη ευρυχωρίας και αναγνώρισης των διαφωνιών.
Τα σημεία στα οποία διαφωνούμε, αυτός κι εγώ - δηλαδή ο μαθητής του- είναι αρκετά. Αλλά έλεγε «η μεγάλη στιγμή της καταξίωσης είναι να γίνεσαι μαθητής των μαθητών σου» είχε αυτή τη φοβερή άνεση να το λέει. Πότε δεν διεκδίκησε την υπεροχή των απόψεών του παρά μόνο στο πεδίο της ανταλλαγής των επιχειρημάτων και των ισχυρισμών και για αυτό υποδέχθηκε τους πάντες, με απόλυτη αγάπη και γενναιοδωρία και τους βοήθησε να επιβληθούν σε χώρους πολύ πέραν του Συνταγματικού Δικαίου.
Άρα, τι να πει κανείς για τον άνθρωπο αυτόν; Δεν έχει περιγραφεί το μέγεθός του διότι δεν το κατανοήσαμε ίσως λόγω της τριβής και της οικειότητας, η οποία ήταν υπερβολική, γιατί σου δημιουργούσε αυτήν την αίσθηση της πρόωρης και εύκολης οικειότητας και αυτό δεν σου επέτρεπε να αντιληφθείς ποια είναι η πραγματικότητα. Όποιοι έχουν «πόζα» γενικά επιβάλλουν μια αίσθηση, μια ψευδαίσθηση περί του μεγέθους τους με πολύ μεγαλύτερη ευκολία, διάρκεια και αποτελεσματικότητα. Άρα, αυτό ας κρατήσουμε πιστεύω, ως το σημαντικότερο.
Σε κάποια ευκαιρία που θα μπορέσουμε να κάνουμε μια συζήτηση σεμιναριακού χαρακτήρα, αξίζει να πούμε τι έχει συνεισφέρει στο Συνταγματικό Δίκαιο. Επειδή ήμουν κι εγώ Γενικός Εισηγητής Αναθεώρησης και μάλιστα της πλειοψηφίας το 2001, ξέρω τι σημαίνει να επωμίζεσαι τον ρόλο αυτόν και επειδή έχω ζήσει αυτήν τη διπλή δοκιμασία του ακαδημαϊκού και του πολιτικού στίβου, τον καταλαβαίνω απολύτως. Δυστυχώς ξέρω τι σημαίνει να καλείσαι να διαχειριστείς καινοφανείς καταστάσεις, αλλά νομίζω ότι αυτό είναι η μεγάλη δοκιμασία του νομικού, να μπορεί να ανταποκριθεί σε νέες απαιτήσεις, απαιτήσεις καινοφανών καταστάσεων, τις οποίες να διαχειριστεί με ταχύτητα.
Άρα λοιπόν, να τον σκεφτόμαστε τον Δημήτρη. Όπως είδα ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, παιδικός του φίλος, βαθύς γνώστης του φαινομένου Τσάτσος του αφιέρωσε ένα ολόκληρο βιβλίο, το οποίο τώρα θα είναι μια πηγή αναφοράς για μας στη «τσατσολογική» βιβλιογραφία, η οποία αξίζει να υπάρξει. Έχουν γραφτεί και άλλες μονογραφίες για το έργο του Δημήτρη, αλλά αυτή είναι από καρδιάς γραμμένη και του αξίζουν και άλλα πολλά, όχι τυπικά αλλά βαθύτερα, αγαπητικά όπως ο ίδιος ήθελε να είναι η σχέση του με τα πράγματα.-
* Ομιλία στη συνεδρίαση που αφιερώθηκε στη μνήμη του Δ.Θ. Τσάτσου στο Διεθνές Συνέδριο Tsatsos Foundation Forum 2022 με θέμα «Σύνταγμα - Οικονομία - Ευρώπη» στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος ( Αθήνα , 5.5.2022)
