24 Μαΐου 2022
Ευάγγελος Βενιζέλος
Το 1922 ως εργαστήριο αυτογνωσίας για τη διαδικασία λήψης πολιτικών αποφάσεων με ιστορικές επιπτώσεις *
Χαίρομαι γιατί δυο αγαπητοί φίλοι, συνάδελφοι, ο ένας - το λέω πάντα γιατί είμαι υπερήφανος γι’ αυτό- μαθητής μου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης μας έχουν εφοδιάσει με το βιβλίο αυτό που είναι μια σύνοψη ψύχραιμη, αντικειμενική, απροκατάληπτη, έντιμη και επιστημονικά έγκυρη του ιστορικού κεφαλαίου που έχει επικρατήσει να λέγεται Μικρασιατική Καταστροφή, για την ακρίβεια Μικρασιατική Εκστρατεία και Μικρασιατική Καταστροφή.
Οι συγγραφείς δεν είναι εύκολο να κρύψουν την πολιτική τους ταυτότητα, γιατί είναι δημόσια, γνωστά, πρόσωπα, αλλά προφανώς υπερισχύει η επιστημονική τους ιδιότητα. Είναι δε εντυπωσιακό το γεγονός ότι το βιβλίο τους έχει κατά βάθος τη δομή δικαστικής απόφασης. Έχει σύντομη αλλά εμπεριστατωμένη αιτιολογία και διατακτικό, καταλήγει σε συμπεράσματα. Τέμνει μια μακρά συζήτηση, γιατί συστηματοποιεί και κωδικοποιεί το υλικό με έναν απλό τρόπο, με όλα τα ερωτήματα τα οποία τίθενται κατά καιρούς, προκειμένου να παρουσιαστούν τα πορίσματα μιας πολύ μεγάλης ερευνητικής διαδικασίας που βρίσκεται σε εξέλιξη.
Αλλά ο τρόπος που θέτεις τα ερωτήματα σχεδόν προδικάζει την απάντηση, για να το πω επιστημολογικά, ο ανθρώπινος νους θέτει τα ερωτήματα στα οποία μπορεί να απαντήσει. Υπό την έννοια αυτή, τα ερωτήματα βοηθούν στην ανατροπή στερεοτύπων, μύθων, συνωμοσιολογικών θεωριών, σε μια ορθολογική προσέγγιση των ζητημάτων, κάτι το οποίο δεν είναι καθόλου εύκολο, γιατί το ζήτημα αυτό, όπως και όλα τα μεγάλα κεφάλαια της Ελληνικής Ιστορίας, είναι ανοιχτό. Είναι έκθετο στη λεγόμενη ιδεολογική χρήση της Ιστορίας μέχρι σήμερα, εκατό χρόνια μετά.
Το βιβλίο για να πετύχει το στόχο του είναι τεκμηριωμένο σιωπηρά κυρίως, δεν υπομνηματίζεται αλλά συνομιλεί με τη βιβλιογραφία και παραθέτει ένα ενδεικτικό κατάλογο τίτλων. Είναι μια εκδοτική επιτυχία ήδη, με πολλές εκδόσεις, είναι πρώτο στα ευπώλητα αυτής της κατηγορίας. Άλλωστε έχει αποκτήσει και μια επιγενόμενη διάσταση μετά από τη ρωσική εισβολή και τον πόλεμο στην Ουκρανία.
Θέτει ζητήματα τα οποία έχουν πολύ μεγάλο ιστορικό βάθος και ζητήματα τα οποία έχουν πάρα πολύ έντονο διεθνοπολιτικό παρόν. Σχετίζεται καταρχάς με όλα τα ζητήματα της εξωτερικής μας πολιτικής, με το Κυπριακό και τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, αλλά και με πολύ σημαντικά επεισόδια που ενδιαφέρουν την Ουκρανία, αναφέρεται καταρχάς στην Ελληνική εκστρατεία στην Κριμαία το 1919, όπου η Ελλάδα προσπάθησε να φανεί χρήσιμη στους συμμάχους για να λάβει ανταλλάγματα στην Μικρά Ασία με τον Πλαστήρα παρόντα.
Πρέπει να θυμηθούμε ότι και ο Όθων είχε αποφασίσει τη συμμετοχή, αντίστροφα, στο πλευρό της Ρωσίας το 1854 στον Κριμαϊκό πόλεμο. Και τις δυο περιόδους είχαμε Αγγλογαλλική επέμβαση στην Αθήνα και τον Πειραιά και το 1854 και το 1916 και όλα αυτά συνδέονται με τη Χερσόνησο της Κριμαίας, κάτι που είναι εντυπωσιακό αν σκεφτεί κανείς τι θέματα συζητούμε σήμερα.
Πέρσι γιορτάσαμε τα 200 χρόνια από την έκρηξη της Επανάστασης, άρα ένα νικηφόρο γεγονός που κατάληξε στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας και στην επιβολή των προϋποθέσεων της αναγνώρισης ενός εθνικού κυρίαρχου κράτους, έστω μικρού, έστω εξαρτημένου από τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής, αλλά πάντως αυτά συνέβησαν μεταξύ του 1821 και του 1830.
Φέτος γιορτάζουμε τη μεγάλη ήττα, αλλά η μεγάλη ήττα δίνει και αυτή μια νίκη. Αυτές είναι οι αντιφάσεις της Ιστορίας, γιατί είναι η δεύτερη καταστατική πράξη του εθνικού ελληνικού κράτους. Αν πούμε ότι υπάρχουν δυο καταστατικές στιγμές, η πρώτη είναι το 1821 και η δεύτερη είναι το 1922. Είναι η καταστροφή, η αποκατάσταση των προσφύγων και η Λωζάνη.
Το 1922 γεννά δυο κράτη. Το ένα, την Ελλάδα, προσέξτε, παρά την ήττα, με διεύρυνση εδαφική και πληθυσμιακή. Το άλλο την Τουρκία από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, με συρρίκνωση εδαφική και πληθυσμιακή. Παρότι εμείς έχουμε την αίσθηση ότι είμαστε το ηττημένο μέρος, το αποτέλεσμα της ήττας αυτής είναι αυτό που σας περιγράφω. Η Συνθήκη της Λωζάνης που δεν είναι μια ελληνοτουρκική συνθήκη, αλλά είναι μια διευθέτηση όλου του μέλλοντος της διαλυόμενης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και αφορά όλες τις αιτίες πολέμου σήμερα, τη Συρία, τη Λιβύη, τα πάντα μέχρι και το Σουδάν, δεν είναι η άλλη άκρη του εκκρεμούς από το μείζον της Συνθήκης των Σεβρών στο έλασσον της Συνθήκης της Λωζάνης. Δεν είναι το έλασσον η Συνθήκη της Λωζάνης. Είναι μια μεγάλη επιτυχία σε σχέση με τον στρατιωτικό συσχετισμό, ο οποίος πρέπει να δούμε πως διαμορφώθηκε όλη τη λεγόμενη σιδηρά δεκαετία των πολέμων από το 1912 έως το 1922. Πρέπει να αποτιμήσουμε την περίοδο συνολικά. Είναι δέκα χρόνια πολέμου, που δεν θα με απασχολούσε αν είναι «ιμπεριαλιστικός» ή όχι, είναι όμως ένας πόλεμος αναθεωρητικός και αλυτρωτικός. Διότι αυτή η δεκαετία είναι αλυτρωτική, περίοδος αμφισβήτησης των υφισταμένων συνόρων και επαναχάραξης συνόρων. Άρα, η ελληνική αφήγηση εκείνης της εποχής είναι τελείως διαφορετική από την αφήγηση τη μεταπολεμική, θα έλεγα την αφήγηση μετά το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου και την ένταξη της χώρας στο ΝΑΤΟ το 1952.
Υπό την έννοια αυτή, η Μικρασιατική Καταστροφή ανταποκρίνεται πλήρως σε ένα σχήμα που υποστηρίζω τα τελευταία χρόνια, που είναι η σύγκρουση των ολοκληρώσεων η οποία διαπερνά ως νήμα την Ελληνική Ιστορία επί 200 χρόνια: η σύγκρουση ανάμεσα στην εθνική δηλαδή την εδαφική, τη θεσμική και την οικονομική ολοκλήρωση. Η σύγκρουση των ολοκληρώσεων διεξάγεται πάντα, υπέρ της προτεραιότητας της εδαφικής ολοκλήρωσης, στην οποία υποτάσσεται η Δημοκρατία, το Σύνταγμα, αλλά και ο στόχος της οικονομικής ανάπτυξης που και αυτός επιτυγχάνεται εντέλει, στον βραχύ ελληνικό Μεσοπόλεμο.
Το ερώτημα πάρα πολύ απλά είναι το εξής, πάντα και σήμερα: Θα πάρουμε μια απόφαση που έχει εσωτερικό πολιτικό κόστος ή θα οδηγηθούμε σε μια εθνική καταστροφή; Αν πρόκειται να διαλέξει κανείς ανάμεσα σε αυτά τα δυο, την ανάληψη πολιτικού και άρα κομματικού και προσωπικού κόστους ή το να αφήσει τη χώρα στον αέρα, στον καιρό της Ιστορίας με απώτερη κατάληξη την καταστροφή, τι θα διαλέξει; Όσοι έκαναν την επιλογή να αναλάβουν πολιτικό κόστος έχουν μετανιώσει. Από όσους έκαναν την επιλογή της εθνικής καταστροφής, μετάνιωσαν μόνο οι έξι που εκτελέστηκαν, στη δίκη των έξι. Δεν υπάρχει άλλο παράδειγμα, να έχουν μετανιώσει για κάτι, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την προδοσία της Κύπρου. Το αντίστροφο παράδειγμα του πολιτικού και προσωπικού κόστους, είναι οι Συνθήκες της Ζυρίχης -Λονδίνου, λόγω των οποίων ο Κωνσταντίνος Καραμανλής με τον Ευάγγελο Αβέρωφ, κατεγράφησαν ως «προδότες». Είναι η γνωστή απορία του Καραμανλή, «πως εγώ είμαι προδότης και συ ήρωας;», που είχε διατυπώσει στον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο. Αλλά, που είναι η Συνθήκη της Ζυρίχης και του Λονδίνου; Θα ήμασταν, νομίζω , ευτυχείς αν επιστρέφαμε στις Συνθήκες της Ζυρίχης και του Λονδίνου και στο Σύνταγμα του 1960 χωρίς τα γεγονότα του 1963-64, το πραξικόπημα της χούντας κατά του Μακαρίου, την τουρκική στρατιωτική εισβολή, τη συνεχιζόμενη κατοχή του βορείου τμήματος της Κύπρου.
Άρα, αν κάτι μας διδάσκει το 1922 είναι το, ποια πρέπει να είναι η διαδικασία λήψης κρίσιμων πολιτικών αποφάσεων, οι οποίες ενδεχομένως θα έχουν καταλυτικές ιστορικές επιπτώσεις, τις οποίες μπορεί να τις βλέπεις μπροστά σου, αλλά να αρνείσαι να το παραδεχθείς. Εδώ που τα λέμε, ο μόνος που το είχε προβλέψει δημόσια είναι ο Ιωάννης Μεταξάς, να το πούμε κι αυτό για λόγους ιστορικής ακρίβειας, ο οποίος έλεγε, όχι Εκστρατεία στη Μικρά Ασία, δεν αναλαμβάνω την επιτελική ευθύνη, δεν θέλω να αναμειχθώ.
Επίσης, το 1922 μας επιβάλει να αντιμετωπίσουμε ένα άλλο ερώτημα, το οποίο είναι ακόμη κρισιμότερο: ο ελληνικός λαός ψηφίζει και ξαναψηφίζει, ανέδειξε τον Ελευθέριο Βενιζέλο και μετά τον έριξε τον Νοέμβριο του 1920 και επέλεξε τις μετανοεμβριανές κυβερνήσεις και στο δημοψήφισμα επανέφερε τον Βασιλιά. Τι είναι αυτός ο ελληνικός λαός; Είναι ενεργούμενο της Ιστορίας; Την οποία καθορίζουν οι ξένοι, οι δολοπλόκοι, οι συνωμότες, οι ανθέλληνες; Ή είναι υποκείμενο της Ιστορίας; Υπάρχει ένας λαός που αποφασίζει, ξανά αποφασίζει, ξανά αποφασίζει και δεν είναι υποκείμενο της Ιστορίας;
Το 1922 είναι το σημείο τήξης της Μεγάλης Ιδέας και του Εθνικού Διχασμού μαζί. Οι συγγραφείς θέτουν τα θεμελιώδη ερωτήματα, ίσως και περισσότερα από τα θεμελιώδη, για λόγους διδακτικούς και για να τεκμηριώσουν τις απαντήσεις τους στα θεμελιώδη. Τα είπε και ο Πρόεδρος της Βουλής Κώστας Τασούλας με τον γλαφυρό του τρόπο προηγουμένως. Θα μπορούσαμε αντί για τη Σμύρνη να πάμε στην Κωνσταντινούπολη; Επιχειρήσαμε να πάμε την τελευταία στιγμή. Έδειχνε αυτό πλήρη αδυναμία κατανόησης των διεθνών συσχετισμών. Θα μπορούσαμε να πάμε στην Τραπεζούντα; Θα μπορούσαμε να πάμε και στη Σμύρνη και στην Τραπεζούντα και στην Κωνσταντινούπολη; Με πόσο στρατό; Αυτό μου θυμίζει, ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση αποφάσισε να συγκροτήσει δύναμη ταχείας αναπτύξεως 5000 ανδρών, πριν τον πόλεμο στην Ουκρανία! Ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε στείλει στην Κύπρο 7500 άνδρες, η ελληνική μεραρχία . Για να έχουμε μια αίσθηση των μεγεθών.
Νομίζω ότι οι ερωτήσεις και μόνο αρκούν για να δοθούν οι απαντήσεις. Εκτίμησε σωστά τους συσχετισμούς και τις δυνατότητες ο Ελευθέριος Βενιζέλος ή ενθουσιάστηκε από τον Λόιντ Τζόρτζ, από μια συγκυρία; Δεν είχε «υποπτευθεί» την ιταλική αντίδραση; Τη γαλλική αμφιθυμία; Το ότι η Βρετανία είχε ένα πολιτικό σύστημα με τις αντιφάσεις μιας κοινοβουλευτικής δημοκρατίας; Με αντιθέσεις μεταξύ των κομμάτων και εντός των κομμάτων; Με έναν Πρωθυπουργό από το μικρότερο κόμμα; Μήπως δεν αντελήφθησαν οι Έλληνες τους εσωτερικούς συσχετισμούς στην Οθωμανική Αυτοκρατορία; Τι γίνεται με τους νεότουρκους και τι γίνεται με τον Κεμάλ; Μήπως τους διέφυγε η δυναμική του Κεμάλ; Προφανώς τους διέφυγε η δυναμική του Κεμάλ. Αν όμως οι υπηρεσίες πληροφοριών των συμμάχων χωρών είχαν πλήρη αντίληψη του τι συμβαίνει στην Τουρκία, θα έπρεπε να είχαν ενημερώσει τις ελληνικές αρχές .
Μήπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος, εξ αντικειμένου, εκδικήθηκε τους αντιπάλους του μεταφέροντας την ευθύνη στις μετα-νοεμβριανές κυβερνήσεις; Μα, οι μετα-νοεμβριανές κυβερνήσεις δεν ήθελαν να αφήσουν τον Ελευθέριο Βενιζέλο να πάρει τη δόξα της Μικρασιατικής Εκστρατείας, άρα πλειοδότησαν. Ο μαξιμαλισμός και η πλειοδοσία οδηγεί εκεί που οδήγησε η Εκστρατεία.
Ήταν αναπόφευκτη η στρατιωτική ήττα; Αν σχεδιάζεις τη στρατιωτική επιχείρηση έτσι όπως σχεδιάστηκε η επιχείρηση με στο στόχο την Άγκυρα , την καθιστάς, φοβάμαι, αναπόφευκτη. Φαντάζομαι ότι θα διδάσκεται η Εκστρατεία στις στρατιωτικές σχολές. Ήταν αναπόφευκτη η εγκατάλειψη των τοπικών ελληνικών πληθυσμών και ανοχύρωτης της Σμύρνης; Θα μπορούσε να αποτραπεί η καταστροφή της Σμύρνης τουλάχιστον; Θα μπορούσε να οργανωθεί άμεσα η πλήρης και ασφαλής αποχώρηση των μετέπειτα προσφύγων; Δηλαδή ενός εκατομμυρίου εξακοσίων χιλιάδων ανθρώπων; Να γίνει εκείνη τη στιγμή πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη; Είναι τόσο καθοριστικός ο ρόλος των προσώπων, η σύγκρουση δυο ισχυρών προσωπικοτήτων του Στεργιάδη και του Χρυσόστομου, του μετέπειτα εθνο-ιερομάρτυρος;
Δεν έχει μιλήσει ποτέ ο Στεργιάδης, είναι ένα αυτοτελές κεφάλαιο της ιστορικής έρευνας. Ήξερε πάντως τους συσχετισμούς, τις δεσμεύσεις, τις εντολές και είναι ο μόνος που δεν έχει μετακινηθεί, παρέμεινε υπό όλες τις κυβερνήσεις. Άρα, όλοι είχαν συνείδηση ότι εκεί υπάρχει ένας πολιτικός παράγων επιλογής του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο οποίος προφανώς είναι αποδεκτός από τις Μεγάλες Δυνάμεις.
Αυτά όλα σημαίνουν ότι έχουμε μπροστά μας από τα 200 χρόνια της Ελληνικής Ιστορίας, σε απόσταση αναπνοής, μέσα στα σπίτια μας, την περίοδο των 100 τελευταίων ετών. Από τα 100 δε τελευταία χρόνια, τα 50 είναι η μεταπολίτευση. Αντιλαμβάνεστε πόσο κοντά είναι η Ιστορία; Πόσο μέσα στο παρόν είναι; Στην πολιτική συγκυρία. Πόσο πολύ επηρεάζει τις αποφάσεις;
Αυτό λοιπόν μας επιτρέπουν να αντιληφθούμε ο Άγγελος Συρίγος και ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου και αυτό είναι και το παιδαγωγικό μήνυμα του επετειακού έτους, το οποίο είναι εξίσου σημαντικό με το περσινό ως εργαστήριο αυτογνωσίας που αφορά τη διαδικασία λήψης πολιτικών αποφάσεων, ιδίως στην τομή της εξωτερικής και της εσωτερικής πολιτικής. Αυτό νομίζω ότι πρέπει να κρατήσουμε από το βιβλίο αυτό και να ευχαριστήσουμε τους συγγραφείς γιατί μας επέτρεψαν και μας προέτρεψαν να κάνουμε τη συζήτηση αυτή.
* Ομιλία στην παρουσίαση του βιβλίου των Ευάνθη Χατζηβασιλείου - Αγγελου Συρίγου , «Μικρασιατική Καταστροφή- 50 ερωτήματα και απαντήσεις », εκδόσεις Πατάκη. Μίλησαν οι Κ. Τασούλας, Ευ. Βενιζέλος, Γ. Κατρουγκαλος και οι συγγραφείς. Συντόνισε η Βικυ Φλέσσα. Αθήνα, αίθουσα Παρνασσού, 24.5.2022.
