16 Ιουνίου 2009
Υποδέχομαι και εγώ, με ιδιαίτερη χαρά και τιμή τον καθηγητή Κασέζε στην Αθήνα. Υποδέχομαι και καλωσορίζω την έκδοση του βιβλίου του στα ελληνικά, συγχαίρω τους διευθυντές της σειράς καθηγητές Σ. Φλογαϊτη και Γ. Δελλή και τις εκδόσεις Αντώνη Σάκκουλα, τον Αντώνη Σάκκουλα προσωπικά και τον Αδαμάντιο Αμανίτη.
Χαίρομαι γιατί η ελληνική έκδοση του καθηγητή Κασέζε μας δίνει την ευκαιρία να κάνουμε μία εξαιρετικά κρίσιμη και επίκαιρη συζήτηση για την σχέση της διεθνούς οικονομικής κρίσης με αυτό που λέγεται διεθνής οικονομική διακυβέρνηση και διεθνή έννομη τάξη.
Το βιβλίο του καθηγητή Κασέζε κυκλοφόρησε στα ιταλικά το 2006. Τότε στην Ευρώπη, και ιδίως στην ηπειρωτική Ευρώπη, δεν είχαμε αποκτήσει πολιτική και επικοινωνιακή συνείδηση της επαπειλούμενης διεθνούς οικονομικής κρίσης. Όλα ήταν κάπως πιο αθώα και πιο ειδυλλιακά σε σχέση με την λεγόμενη παγκοσμιοποίηση. Τώρα που κυκλοφορεί η ελληνική έκδοση βρισκόμαστε στην καρδιά της κρίσης και έχει αλλάξει ριζικά ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουμε την παγκοσμιοποίηση ως οικονομικό, ως επικοινωνιακό, ως ιδεολογικό, ως πολιτιστικό, ως πολιτικό και ως νομικό φαινόμενο.
Και το λέω αυτό γιατί τώρα φάνηκε η ανυπαρξία των θεσμών της παγκόσμιας οικονομικής διακυβέρνησης. Φάνηκε ότι δεν υπήρχαν μηχανισμοί εποπτείας, ότι δεν υπήρχαν μηχανισμοί πρόβλεψης, δεν υπήρχαν μηχανισμοί ανακοπής της κρίσης ή μείωσης των επιπτώσεων της. Φάνηκε εξαιρετικά ανίσχυρο το διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα. Ούτε ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, ούτε το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, ούτε η Παγκόσμια Τράπεζα, ούτε η Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών, ούτε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν τα φαινόμενα αυτά.
Η κρίση ανέδειξε και πάλι, και αυτό έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία το φαινόμενο του κράτους, δηλαδή ένα φαινόμενο που επί δεκαετίες ολόκληρες ξεπερνιόταν από μία διεθνή έννομη τάξη πέραν και υπεράνω του κράτους. Από περιφερειακούς οργανισμούς, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από τις πρωτοβουλίες του διεθνούς ιδιωτικού τομέα, που είχε αναπτύξει κάποιους μηχανισμούς αυτορρύθμισης, χωρίς το στοιχείο του κρατικού καταναγκασμού. Ξαφνικά όλο αυτό το οικοδόμημα υποχωρεί και υποκλίνεται ενώπιον του κράτους, είτε το κράτος αυτό είναι οι Η.Π.Α. ή το Ηνωμένο Βασίλειο, δηλαδή κρατικές οντότητες που παίζουν καθοριστικό ρόλο στην παγκόσμια χρηματοοικονομική σφαίρα, είτε μικρά ή μεσαία ευρωπαϊκά κράτη, όπως είναι η Ελλάδα, ένα μεσαίο ευρωπαϊκό κράτος με το πλεονέκτημα της συμμετοχής στη ζώνη του Ευρώ.
Το κράτος λοιπόν είναι αυτό το οποίο παρεμβαίνει. Το κράτος και οι κυβερνήσεις των εθνικών κρατών είναι αυτές που παίρνουν τις μεγάλες πρωτοβουλίες. Και τα σχήματα που διαμορφώνονται είναι σχήματα ad hoc, είναι σχήματα άτυπα: το G8, το G20. Η Ευρωπαϊκή Ένωση η ίδια ως μια συγκροτημένη περιφερειακή θεσμική οντότητα βλέπει να ανακόπτεται, σχεδόν να ευτελίζεται, η διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Αποδεικνύεται ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ένα θεσμικό οικοδόμημα συγκροτημένο να λειτουργεί υπό ομαλές συνθήκες θερμοκρασίας και πίεσης χωρίς να μπορεί να διαχειριστεί μία κρίση. Και μάλιστα ακόμη πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι τα πολιτικά όργανα της Ένωσης, το Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο δεν μπόρεσαν να αναλάβουν πρωτοβουλίες αντίστοιχες με αυτές που κάθε κράτος μέλος έχει αναλάβει. Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, ένα όργανο στο οποίο δεν ισχύει ούτε η θεσμική ισοτιμία, ούτε το κριτήριο του πληθυσμού και της ειδικής πλειοψηφίας, αλλά ισχύει απλώς το κριτήριο της συμμετοχής του κάθε κράτους στο κοινοτικό ΑΕΠ, πιεζόμενη από άλλες κεντρικές τράπεζες, όπως είναι η Αμερικανική ή η Βρετανική ή η Ιαπωνική, πήρε πρωτοβουλίες που ξεπερνούσαν τις αμηχανίες και τις ανικανότητες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ακόμη και του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και φυσικά και του Συμβουλίου, κυρίως του Ecofin, γιατί αυτή η σύνθεση του είναι κρίσιμη για τα θέματα αυτά.
Το κράτος λοιπόν, αλλά ποιο κράτος ξανά; Δεν είναι το κράτος του 19ου αιώνα, δεν είναι το βεστφαλικό κράτος, δεν είναι το κράτος στην πλήρη του εκδοχή. Το κράτος δηλαδή με σύνορα, το κράτος με κυριαρχία, το κράτος με υπηκοότητα, γιατί τότε δεν είχε αναπτυχθεί η πιο εκλεπτυσμένη έννοια της ιθαγένειας. Δεν είναι το κράτος που έχει το μονοπώλιο τη βίας και το μονοπώλιο της νομοθεσίας είτε θεσπίζει εθνική νομοθεσία, είτε αποδέχεται την εισδοχή στην εσωτερική έννομη τάξη του κλασικού διεθνούς δικαίου.
Ποιες ήταν παλιότερα οι οντότητες της διεθνούς έννομης τάξης; Τα κράτη και οι διεθνείς οργανισμοί, ως διακρατικοί οργανισμοί., Αλλά αυτό έχει ξεπεραστεί προ πολλού βεβαίως, διότι προ πολλού έχουν αναπτυχθεί νέες εκδοχές του διεθνούς δικαίου. Έχει αναπτυχθεί μία διεθνής έννομη τάξη που ξεπερνά αυτή την αντίληψη γιατί έχουμε - παρουσιάζω μία πολύ πρόχειρη τυπολογία - το κλασικό διεθνές δίκαιο, συμβατικό και εθιμικό. Έχουμε ένα διεθνές δίκαιο νέου τύπου όπου πρωτοστατεί το κοινοτικό δίκαιο, αυτό που θα ονόμαζα αυτοαναφορικό διεθνές ή περιφερειακό δίκαιο. Είναι, ας πούμε, η ευρύτερη εκδοχή του παραγώγου κοινοτικού δικαίου, αλλά παράγωγο δίκαιο μπορούμε να έχουμε και στο πλαίσιο άλλων διεθνών ή περιφερειακών οργανισμών. Οι αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας είναι παράγωγο δίκαιο, αυτοαναφορικό δίκαιο. Οι αποφάσεις που λαμβάνει η Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης μπορεί να είναι αυτοαναφορικό δίκαιο. Το κανονιστικό μέρος της διεθνούς νομολογίας στην πραγματικότητα είναι αυτοαναφορικό νομολογιακό διεθνές δίκαιο. Έχουμε δε επιπλέον ένα soft διεθνές δίκαιο το οποίο παίζει πάρα πολύ σημαντικό ερμηνευτικό ρόλο. Και έχουμε όσο και αν φαίνεται περίεργο αυτό - ένα ιδιωτικό διεθνές δίκαιο που δεν είναι το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο ως κεφάλαιο του Αστικού Κώδικα, αλλά είναι ένα δημόσιο διεθνές δίκαιο ιδιωτικής προέλευσης και θέσπισης.
Αυτό όπως αντιλαμβάνεστε αλλάζει πλήρως την εικόνα. Και στην εικόνα αυτή κινούνται με ευχέρεια, όχι οι δημοσιολόγοι ή οι παραδοσιακοί διεθνολόγοι, αλλά οι ειδικοί του διεθνούς οικονομικού δικαίου, που είναι εξοικειωμένοι με τους θεσμούς και τις έννοιες του λεγόμενου α – εθνικού, του anational δικαίου.
Έχει πολύ μεγάλη σημασία να δούμε όλα αυτά τι θεσμική επίπτωση έχουν, τι πολιτική επίπτωση έχουν και εν τέλει τι επιστημολογική επίπτωση έχουν, στον τρόπο με τον οποίο σκέπτεται και αντιδρά η νομική επιστήμη, δηλαδή η κοινότητα των νομικών η οποία και διαμορφώνει το θεωρητικό πλαίσιο της νομικής επιστήμης διεθνώς.
Και έτσι πολύ ορθά ο καθηγητής Κασέζε θέτει με έναν συνθετικό τρόπο όλα τα προβλήματα που θα άκουγαν στους κλασικούς τίτλους «διεθνοποίηση του συντάγματος» και «συνταγματοποίηση του διεθνούς δικαίου». Αυτή είναι η μήτρα η οποία γεννά τον νέο αυτό προβληματισμό, επειδή υπάρχει το νέο αυτό φαινόμενο. Με άλλα λόγια το ερώτημα είναι: μέχρι ποιού βαθμού μπορεί να υπάρχει δίκαιο χωρίς κράτος; Μέχρι ποιού βαθμού μπορεί να υπάρχει σύνταγμα χωρίς κράτος; Και μέχρι ποιού βαθμού διατηρούνται τα βασικά συστατικά της εθνικής έννομης τάξης με κεντρική έννοια την έννοια του Συντάγματος, δηλαδή το στοιχείο της υπεροχής του Συντάγματος ως στοιχείο του αυστηρού και τυπικού χαρακτήρα του Συντάγματος. Αν ισχύει ή αν έχει πλέον ριζικά αλλοιωθεί μέσα από φαινόμενα όπως η υπεροχή του κοινοτικού δικαίου, στην πραγματικότητα και η υπεροχή του διεθνούς δικαίου, διότι δεν υποκλίνεται το εθνικό Σύνταγμα μόνο απέναντι στο πρωτογενές και στο παράγωγο ευρωπαϊκό κοινοτικό δίκαιο. Υποκλίνεται εξίσου καλά ενώπιον της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ή ενώπιον ειδικών συμβάσεων οι οποίες δεν είναι απλώς υπεράνω του τυπικού νόμου, αλλά μέσα από μία αναγκαστική πια μέθοδο ερμηνείας του Συντάγματος, σύμφωνης με το κοινοτικό δίκαιο, σύμφωνης με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, σύμφωνης με επιμέρους συμβάσεις του διεθνούς δικαίου, τελικά κινούνται υπεράνω του Συντάγματος.
Και το περίεργο είναι, το πιο προκλητικό αν θέλετε, ότι αυτά ως φαινόμενα κινούνται ταυτόχρονα σε δύο επίπεδα που φαίνονται αντιφατικά: Το ένα είναι η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στο όνομα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της οικουμενικής αντίληψης της δημοκρατίας γεννιέται και γιγαντώνεται το φαινόμενο αυτό.
Πίσω από αυτό όμως υπάρχει το άλλο επίπεδο αυτό της διεθνούς οικονομίας, της διεθνούς ταχύτατης μεταβίβασης των κεφαλαίων, της διεθνούς ανεξέλεγκτης χρηματοοικονομικής σφαίρας. Είναι το επίπεδο της παγκοσμιοποίησης όχι με τη μορφή του μεγάλου όγκου του διεθνούς εμπορίου, γιατί μεγάλο όγκο το διεθνές εμπόριο είχεέχει και σε άλλες ιστορικές φάσεις. Και στις αρχές του αιώνα μπορεί να είχε πολύ μεγάλο όγκο το διεθνές εμπόριο. Το ζήτημα είναι ο όγκος των χρηματοοικονομικών συναλλαγών και βεβαίως τα συνοδευτικά φαινόμενα τα οποία συνδέονται με την αλλαγή στην τεχνολογία της πληροφορίας και της επικοινωνίας. Διότι τίποτα από αυτά δεν θα έπαιρνε την πλήρη του διάσταση, αν δεν υπήρχε το διαδίκτυο. Αν δεν υπήρχε η έκρηξη των τηλεπικοινωνιών. Αν δεν υπήρχε μία πολυπολιτισμική αντίληψη, μια κοσμοπολιτική αντίληψη, η οποία δεν αφορά μόνο τους θεσμούς ή την έννομη τάξη, δεν αφορά μόνο το εμπόριο ή τις διεθνείς χρηματοοικονομικές συναλλαγές, αφορά όλα αυτά. Αφορά όμως κυρίως μία συνολική θεώρηση του κόσμου, που τελικά είναι και μία συνολική θεώρηση της έννομης τάξης.
Και βέβαια αυτά όλα, μην ξεχνάμε ότι, έχουν καταστεί πλήρη συνείδηση μετά το τέλος του λεγόμενου σύντομου 20ου αιώνα, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και του υπαρκτού σοσιαλισμού, μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου και του κλασικού διπολισμού. Άρα βρισκόμαστε σε ένα νέο περιβάλλον. Και εάν η μία μεγάλη τομή ήταν ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και η νέα εποχή προστασίας των διεθνών δικαιωμάτων, η Οικουμενική Διακήρυξη, τα Διεθνή Σύμφωνα, η Ευρώπη, η Σύμβαση της Ρώμης και η μεγάλη πορεία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, η άλλη τομή είναι το 1989. Η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Και η τρίτη τομή, ούτε λίγο ούτε πολύ, είναι η πλήρης συνειδητοποίηση της διεθνούς οικονομικής κρίσης, δηλαδή αυτής της γιγαντιαίας διόρθωσης που καλείται να κάνει ο παγκόσμιος καπιταλισμός με ό,τι επίπτωση έχει αυτό στην εθνική έννομη τάξη, στην ευρωπαϊκή έννομη τάξη, στην διεθνή έννομη τάξη, στον παγκόσμιο συσχετισμό δυνάμεων. Γιατί πίσω από όλα αυτά κρύβεται ένα παιχνίδι κυριαρχίας και αυτό είναι το ζήτημα που προκύπτει στην πραγματικότητα με την νέα ανάδυση του κράτους, με την νέα ανάδυση της ευθύνης του κράτους ως διαχειριστή κρίσεων.
Γιατί το ερώτημα «ποιος είναι ο κυρίαρχος» δεν απαντάται τώρα με το ποιός έχει το μονοπώλιο της νόμιμης βίας ή το μονοπώλιο του νομοθετείν, ούτε με το ποιος μπορεί να κηρύξει τη χώρα σε κατάσταση πολιορκίας. Το ζήτημα είναι ποιος διαχειρίζεται με επάρκεια και αποτελεσματικότητα την κρίση. Ποιος διαχειρίζεται λοιπόν την κρίση; Την διαχειρίζεται ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών; Την διαχειρίζεται η Ευρωπαϊκή Ένωση, η Παγκόσμια Τράπεζα, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο; Όχι. Την διαχειρίζεται η εθνική κυβέρνηση, την διαχειρίζεται ο Πρόεδρος των Η.Π.Α., ο Πρόεδρος της Γαλλίας, ο πρωθυπουργός της Βρετανίας, ο πρωθυπουργός της Ελλάδος και η κυβέρνηση του.
Άρα υπάρχει ένα ζήτημα αναδασμού της έννοιας της κυριαρχίας και αυτό επηρεάζει τη διεθνή έννομη τάξη. Και φυσικά, μέσα από όλη αυτή τη διαδικασία, αποκτούν ξανά νόημα σημαντικά κελύφη: θεωρητικά, δογματικά, επιστημολογικά, όπως η έννοια της ιεραρχίας των κανόνων δικαίου, όπως η έννοια του Συντάγματος.
Μπορεί να υπάρχει πράγματι μία νέα νεότητα του Συντάγματος. Μπορεί να υπάρχει Σύνταγμα χωρίς κράτος. Απόδειξη είναι η περιβόητη περιπέτεια του «ευρωπαϊκού συντάγματος». Το ίδιο το συζητούμε για τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου ή για τον Παγκόσμιο Ναυτιλιακό Οργανισμό. Τώρα μιλάμε για κρατικοφανείς οντότητες, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση η οποία έτεινε να αποκτήσει τους συμβολισμούς του Συντάγματος. Σύνταγμα σημαίνει κυριαρχία, σημαίνει ανθρώπινα δικαιώματα, σημαίνει δημοκρατική οργάνωση του κράτους, σημαίνει διάκριση των εξουσιών. Σημαίνει όμως και μια δικαιοπαραγωγική διαδικασία πυραμιδοειδή και σημαίνει και έναν τρόπο σκέψης, άρα μία ολόκληρη επιστημολογία, μία μέθοδο: μία μέθοδο λειτουργίας, μία μέθοδο ερμηνείας.
Αυτά βεβαίως μπορούν να υπάρχουν χωρίς να είμαστε εγκλωβισμένοι στα στενά όρια του κράτους και αυτό θέτει με έναν πολύ εναργή και γλαφυρό τρόπο ο καθηγητής Κασέζε, κινούμενος με αξιοθαύμαστη δεξιοτεχνία σε ένα ευρύτατο φάσμα αντικειμένων και παραδειγμάτων. Διότι για να συλλάβεις τα θέματα αυτά και να τα συνθέσεις πρέπει να έχει μία εξαιρετικά μεγάλη ποικιλία και πυκνότητα εμπειριών. Πρέπει να μπορείς να κινηθείς στο πεδίο της πολιτικής, στο πεδίο της επιστήμης, στο πεδίο της συνταγματικής δικαιοσύνης, στο πεδίο των διεθνών συμβάσεων και των διεθνών οργανισμών.
Υπό την έννοια αυτή έχουμε μπροστά μας ένα βιβλίο που στην ελληνική του έκδοση, πέραν της αγγλικής και ιταλικής έκδοσης, εισάγει και το στοιχείο της επικαιρότητας και της κρισιμότητας των θεμάτων αυτών, που μπορεί πριν από λίγα χρόνια να μην ήταν τόσο αντιληπτή, όσο είναι σήμερα και ως εκ τούτου έχουμε διπλό λόγο να χαιρόμαστε για την παρουσία του καθηγητή Κασέζε και για την ελληνική έκδοση του βιβλίου του αυτού.
* Ομιλία Ευάγγελου Βενιζέλου κατά την παρουσίαση της ελληνικής έκδοσης του βιβλίου του Sabino Cassesse, «Πέρα από το κράτος» (Oltre lo Stato). Την εκδήλωση διοργάνωσαν οι εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα στην Αίθουσα Λόγου και Τέχνης (Στοά του βιβλίου). Στην εκδήλωση συμμετείχαν επίσης ο Υπουργός Εσωτερικών Προκόπης Παυλόπουλος και ο Βουλευτής Φώτης Κουβέλης.
