4.5.2023
Ευάγγελος Βενιζέλος
Η εποχή της μεγάλης παλινδρόμησης*
Ζούμε πια στην εποχή της μεγάλης παλινδρόμησης, έχει τελειώσει οριστικά η γραμμική αντίληψη της ιστορίας, η οποία είχε επικρατήσει στον δυτικό τρόπο σκέψης. Ούτως ή άλλως ο κόσμος ζει πάντα ταυτοχρόνως σε πολλές εποχές, σε άλλες εποχές ζει η Δύση, σε άλλες εποχές ζει ο λεγόμενος τρίτος κόσμος, σε άλλες εποχές ζουν τα αυταρχικά και ολοκληρωτικά πολιτεύματα, τα οποία συνιστούν το αντίβαρο της Δύσης. Μετά τη ρωσική στρατιωτική εισβολή και τον πόλεμο στην Ουκρανία αυτό έγινε αντιληπτό και από το κυρίαρχο δυτικό παράδειγμα, έγινε αντιληπτό ότι μπορεί η Ιστορία να παλινδρομεί, ότι τίποτα δεν είναι δεδομένο, ότι δεν υπάρχει ένα κεκτημένο επί του οποίου οικοδομούμε το μέλλον πηγαίνοντας από το καλό στο καλύτερο. Μας είχε προϊδεάσει για αυτό η οικονομική κρίση, στη συνέχεια το επιβεβαίωσε η πανδημία, τώρα το προβάλλει με πιο ακραίο τρόπο ο Βλαντιμίρ Πούτιν διατυπώνοντας ξανά την πυρηνική απειλή.
Αυτή η συνύπαρξη αρχαϊκών και μετανεωτερικών στοιχείων, δημιουργεί ένα είδος ιλίγγου διανοητικού και διεθνοπολιτικού. Δεν μπορείς να αντιληφθείς με καθαρό τρόπο τον πραγματικό συσχετισμό δυνάμεων, γιατί μετανεωτερικά στοιχεία, μεγάλες τεχνολογικές δυνατότητες, τίθενται στην υπηρεσία αρχαϊκών, πρωτογενών και πρωτόγονων σκοπών. Στην υπηρεσία της ωμής βίας, της γενοκτονίας, των πολέμων. Ακόμη και νέες μορφές χώρου, όπως είναι ο κυβερνοχώρος, κυριαρχούνται από στοιχεία αρχαϊκά, ενώ έχουν οικοδομηθεί σε ένα περιβάλλον τεχνολογικά μεταμοντέρνο.
Νομίζω ότι αυτό μας επιβάλλει να ξαναδούμε τα πάντα με έναν πιο αυθεντικό και αγωνιώδη τρόπο, γιατί πίσω από όλα αυτά υφέρπει η σχέση μας με τη φύση, η σχέση μας με αυτό που λέγεται περιβάλλον, κλίμα, η κλιματική κρίση. Αμφισβητούνται τα ίδια τα θεμελιώδη στοιχεία της ανθρώπινης ύπαρξης εν τω κόσμω.
Όλα αυτά μας οδηγούν σε μία νέου τύπου πολιτική θεολογία, όχι απλώς σε μία νέου τύπου πολιτική φιλοσοφία ή πολιτική θεωρία, διότι δεν μπορείς ορθολογικά να αντιμετωπίσεις τα ζητήματα αυτά. Παρακολουθήσαμε, την τελετή του αποχαιρετισμού της Βασίλισσας Ελισάβετ, ένα εντυπωσιακό κατάλοιπο της βυζαντινής αυτοκρατορίας, ένα επίτευγμα της πολιτικής επικοινωνίας, αλλά ταυτόχρονα και της πολιτικής θεολογίας. Είδαμε πώς κηδεύτηκε το «διπλό σώμα» του βασιλιά / της βασίλισσας με τρόπο πρωτίστως θρησκευτικό και διαπιστώσαμε πόσο διαφορετικό είναι το ζήτημα των σχέσεων κράτους και εκκλησίας από το ζήτημα της θρησκευτικής ελευθερίας σε μια χώρα όπως το Ηνωμένο Βασίλειο που έχει τεράστια συμβολή στην ιστορία του συνταγματισμού.
Νομίζω όμως ότι εν μέσω αυτών των πολλών αβεβαιοτήτων, της δημοκρατικής, της κοινωνικής, της οικονομικής αβεβαιότητας λόγω πληθωρισμού, ενεργειακής κρίσης, ρήξης της εφοδιαστικής αλυσίδας, αλλαγής του μοντέλου της παγκοσμιοποίησης, εν μέσω της υγειονομικής αβεβαιότητας, των νέων απειλών για νέες πανδημίες λόγω κλιματικής κρίσης, της στρατηγικής αβεβαιότητας, της αστυνομικής αβεβαιότητας, γιατί υφέρπουν νέες μορφές τρομοκρατίας, κορυφαία είναι η θεσμική αβεβαιότητα, δηλαδή η αβεβαιότητα σε σχέση με τη φιλελεύθερη δημοκρατία.
Η φιλελεύθερη δημοκρατία δίνει σκληρή μάχη ιδεολογική, αξιακή, σε σχέση με τον αυταρχισμό και τον ολοκληρωτισμό. Αυτή η μάχη δεν θα κριθεί επί του πεδίου του πολέμου στην Ουκρανία, θα κριθεί στο εσωτερικό των δημοκρατικών κοινωνιών, στο εσωτερικό κοινωνιών όπως η Σουηδία, η Ιταλία, η Γαλλία, εντέλει οι Ηνωμένες Πολιτείες με τις ενδιάμεσες εκλογές και στη συνέχεια με τις επόμενες προεδρικές εκλογές.
Δίνει έναν αγώνα η μάχιμη και μαχητική φιλελεύθερη δημοκρατία ενώ η ίδια είναι φοβική, είναι μία δημοκρατία που φοβάται τον λαό της, φοβάται το εκλογικό της σώμα, φοβάται τα εκλογικά αποτελέσματα. Μία φιλελεύθερη δημοκρατία η οποία φοβάται τα εκλογικά αποτελέσματα και ταυτοχρόνως έχει να διαχειρισθεί πολλές προκλήσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα, είναι μία εσωτερικά υπονομευμένη δημοκρατία. Επιπλέον έχει να αντιπαλέψει και με το «πατρικό πρότυπο» του αυταρχικού ή ολοκληρωτικού ηγέτη, ο οποίος είναι, υποτίθεται, πιο «αποτελεσματικός». Η αποτελεσματικότητα και η νομιμοποίησή του πρέπει να αμφισβητηθεί με τρόπους που δεν είναι απλοί, όπως βλέπουμε από τις εξελίξεις στις χώρες αυτές. Τώρα βλέπουμε τι γίνεται ταυτοχρόνως στη Ρωσική Ομοσπονδία με τις αντιδράσεις στην επιστράτευση λόγω του πολέμου στην Ουκρανία, τι γίνεται στο Ιράν με το κίνημα των γυναικών, τι γίνεται στην Κίνα με τη διαχείριση των διεθνών προκλήσεων από την κινεζική ηγεσία , ίσως για να μη υπάρξουν εσωτερικές αντιδράσεις .
Η αλήθεια, επίσης, είναι ότι επειδή η τεχνολογία τίθεται στην υπηρεσία αρχαϊκών στόχων, τελικά είναι αυτή η οποία θα κρίνει τα πράγματα. Ιστορικά όποιος κερδίζει τη μάχη των ιδεών, τη μάχη των αξιών, κερδίζει και τη μάχη της τεχνολογίας, όπως έδειξε ο τρόπος με τον οποίο κατασκευάστηκε η ατομική βόμβα, η οποία ήταν τεχνολογικό επίτευγμα αλλά χρησιμοποιήθηκε με τον γνωστό τραγικό τρόπο από τις Ηνωμένες Πολιτείες στην Ιαπωνία. Η κατασκευή της ατομικής βόμβας ήταν ένα γεγονός όχι μόνο επιστημολογικά σύνθετο, αλλά και φορτισμένη ιδεολογικά, αξιακά, νοοτροπιακά Η αμερικανική νοοτροπία, η φιλελεύθερη δυτική νοοτροπία κατίσχυσε της πρωσικής και ναζιστικής αντίληψης ως προς την επίτευξη αυτού του μεγάλου τεχνολογικού άλματος ανεξαρτήτως των τεράστιων κινδύνων και των ηθικών διλημμάτων.
Στο πλαίσιο αυτών όλων των αβεβαιοτήτων τοποθετείται και η ευρωπαϊκή αμηχανία, η οποία οφείλεται στις πολλαπλές ασυμμετρίες που καλείται να διαχειριστεί η Ευρώπη. Η Ευρώπη αποδεικνύεται ανίκανη να συγκροτηθεί ως στρατηγική οντότητα. Αυτή τη στιγμή η Ευρώπη ως οντότητα πολιτική υπάρχει υπό την πίεση των Ηνωμένων Πολιτειών και επειδή δημιουργούνται τετελεσμένα γεγονότα από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Δεν υπάρχει εσωτερική ιθύνουσα δύναμη, δεν υπάρχει στρατηγική, ούτως ή άλλως το ευρωπαϊκό στρατηγικό δίλημμα τίθεται κατά τρόπο ασαφή και αντιφατικό.
Η συζήτηση για τη λεγόμενη στρατιωτική αυτονομία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία είχε κορυφωθεί πριν την έκρηξη του πολέμου στην Ουκρανία, ήταν ασαφές σε τι αναφέρεται - στρατηγική αυτονομία έναντι τίνος; Αυτό που εννοούσαν οι ομιλητές που χρησιμοποιούσαν τον όρο αυτόν, ήταν στρατηγική αυτονομία έναντι των Ηνωμένων Πολιτειών, ενώ τώρα είναι πια νομίζω πρόδηλο ότι πρωτεύουσα σημασία έχει η στρατηγική αυτονομία έναντι της Ρωσίας πρωτίστως ως ενεργειακή απεξάρτηση, έναντι της Κίνας πρωτίστως στο πλαίσιο μίας αντίληψης για το διεθνές εμπόριο που υπερβαίνει τον μερκαντιλισμό.
Η στρατηγική αυτονομία έναντι των Ηνωμένων Πολιτειών θα μπορούσε να έχει την έννοια της αμφισβήτησης μίας μονοπολικής αντίληψης για τα πράγματα, άρα να τίθεται στο πλαίσιο της αναζήτησης ενός εσωτερικού πλουραλισμού στη Δύση που να λαμβάνει υπόψη και την ευρωπαϊκή οπτική γωνία. Αλλά τις ασυμμετρίες τις υφίσταται χωρίς να μπορεί να αντιδράσει η Ευρωπαϊκή Ένωση, γιατί αυτές είναι κατεξοχήν γεωγραφικές όταν η απειλή αναπτύσσεται στην ευρωπαϊκή ήπειρο, από εκεί πηγάζουν και οι ενεργειακές ασυμμετρίες σε σχέση με τη Ρωσία και οι ασυμμετρίες από τις επιπτώσεις των κυρώσεων και οι ασυμμετρίες ως προς τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούν οι ευρωπαϊκές κοινωνίες απέναντι στη ρωσική επικοινωνιακή διείσδυση.
Η Ελλάδα καλείται να τοποθετηθεί μέσα σε ένα περιβάλλον πολλαπλών προκλήσεων, ενώ πάσχει από εσωτερική αβεβαιότητα το ίδιο το πλαίσιο αναφοράς, δεν υπάρχει μακροπρόθεσμα σαφές και σταθερό δυτικό πλαίσιο, δεν υπάρχει σαφές ευρωπαϊκό πλαίσιο. Επιπλέον έχουν αποκτήσει παρακολουθηματικό χαρακτήρα οι περιφερειακές διενέξεις. Το Κυπριακό και οι Ελληνοτουρκικές σχέσεις έχουν πια προφανέστατα παρακολουθηματικό χαρακτήρα, δηλαδή εξαρτώνται από συσχετισμούς δυνάμεων που διαμορφώνονται σε υψηλότερο και ευρύτερο επίπεδο.
Αυτό ωθεί ίσως την Τουρκία σε κινήσεις που ενισχύουν τον εξαιρετισμό της και αποκλίνουν από τη δυτική γραμμή. Η Ελλάδα από την πλευρά της έχει εδραιώσει μία εταιρική σχέση με τις Ηνωμένες Πολιτείες, έχοντας αλλάξει πλήρως την αντίληψη για το τι σημαίνει στρατιωτικές διευκολύνσεις προς τις Ηνωμένες Πολιτείες επί ελληνικού εδάφους. Αυτά που συμβαίνουν τώρα δεν έχουν καμία σχέση με αυτά που θεωρούσαμε δεδομένα πριν από μερικές δεκαετίες.
Πρέπει συνεπώς να επανεξετάσουμε όλο το πλαίσιο αναφοράς χωρίς να έχουμε την αντίληψη ότι είμαστε μία όαση. Με φοβίζει και τελειώνω με αυτό, γιατί ακούω ξανά δηλώσεις οι οποίες μου θυμίζουν το 2008, όταν ξέσπασε η οικονομική κρίση με τη Lehman Brothers στην άλλη μεριά του Ατλαντικού. Όταν τότε ελήφθησαν τα πρώτα αμήχανα μέτρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης, είχε κυριαρχήσει εδώ η θεωρία ότι η Ελλάδα είναι όαση, ότι ενώ υπάρχει παγκόσμια ενεργειακή κρίση, εμείς δεν έχουμε κανένα πρόβλημα, ενώ υπάρχει κρίση πληθωρισμού και απειλή ύφεσης και απειλή αλλαγής της νομισματικής πολιτικής στο εσωτερικό της Ευρωζώνης, εμείς δεν έχουμε κανένα πρόβλημα, ούτε δημοσιονομικό, ούτε αναπτυξιακό, ούτε χρηματοπιστωτικό.
Επιπλέον δε ο παρακολουθηματικός χαρακτήρας των εθνικών θεμάτων διαμορφώνει συσχετισμούς τους οποίους δεν τους ελέγχουμε και τους οποίους πρέπει να χειριστούμε και να υποστούμε ενδεχομένως χωρίς να μπορούμε να τους συνδιαμορφώσουμε αποφασιστικά. Κυριαρχεί παρόλα αυτά και πάλι η αντίληψη ότι ο χρόνος τρέχει υπέρ ημών.
Αυτή, λοιπόν, η βεβαιότητα η οποία αντιβαίνει στη γενική αίσθηση της αβεβαιότητας που κυριαρχεί, λίγο με φοβίζει και θέλω να ελπίζω ότι κάποια στιγμή θα έρθει εντός θέματος η ελληνική δημόσια συζήτηση, η οποία προς το παρόν κινείται εκτός θέματος.-
* Απομαγνητοφώνηση ομιλίας που έγινε στις 25. 9. 2022 μέσα στα τότε διεθνή συμφραζόμενα, στις «Διεθνολογικές συναντήσεις» στο Βουλευτικό, στο Ναύπλιο, και στην ενότητα «Ο Κόσμος/Ευρώπη μετά: Ανιχνεύοντας αβεβαιότητες…»
Δημοσιεύεται στο: Τετράδια Διεθνούς Δικαίου τεύχος 6-7, Μάιος 2023 σελ 24-27 [PDF]
