Πρόλογος Ευ. Βενιζέλου στο βιβλίο της Φερενίκης Παναγοπούλου, Ηλεκτρονική ψηφοφορία (εκδ. Σάκκουλα, 2023) [PDF]
Οι τεχνολογικές εξελίξεις δεν άφησαν ποτέ αδιάφορη τη θεωρία του Συνταγματικού Δικαίου γιατί εμπίπτουν από κάθε δυνατή όψη στην ύλη του Συντάγματος, όπως βεβαίως και στην ύλη του Διεθνούς Δικαίου (ιδίως του Διεθνούς Δικαίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων) και του Δικαίου της ΕΕ.
Η τεχνολογία ως απειλή αλλά και ως αντίβαρο σε αυτήν αφορά συνήθως το κεφάλαιο περί θεμελιωδών δικαιωμάτων (προστασία προσωπικών δεδομένων, απόρρητο των επικοινωνιών, βιοτεχνολογικές προκλήσεις, βαθιές αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις, λειτουργία του Διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης κ.ο.κ.). Αφορά όμως και το οργανωτικό μέρος του Συντάγματος, την οργάνωση και λειτουργία της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και όλα τα συστατικά της δημοκρατικής αρχής. Αφορά τη φιλελεύθερη δημοκρατία στο σύνολό της και θέτει υπό δοκιμασία την ίδια την έννοια της κρατικής κυριαρχίας καθώς οι τεχνολογικές εξελίξεις αδιαφορούν για τα όρια και τις δυνατότητες της κρατικής δικαιοδοσίας.
Ο ίδιος ο πυρήνας της δημοκρατικής αρχής, η άσκηση του εκλογικού δικαιώματος, η τυποποιημένη έκφραση της βούλησης του εκλογικού σώματος μέσω εκλογών για την ανάδειξη άμεσων οργάνων του κράτους και ιδίως του συλλογικού αντιπροσωπευτικού σώματος, του κοινοβουλίου ή μέσω δημοψηφίσματος, επηρεάζεται ενίοτε καταλυτικά από τις τεχνολογικές εξελίξεις. Οι νέες τεχνολογικές δυνατότητες, το Διαδίκτυο, οι τεχνολογίες της επικοινωνίας και της πληροφορίας επηρεάζουν και συχνά αλλοιώνουν τη βούληση σημαντικών τμημάτων του εκλογικού σώματος καθώς συνδέονται με τεχνολογικά εξελιγμένες παρότι ουσιαστικά αρχαϊκές μορφές λαϊκισμού , «μετά -αλήθειας» και συνωμοσιολογίας. Από την άλλη πλευρά η τεχνολογία διευκολύνει διαδικαστικά την έκφραση της πολιτικής βούλησης, την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος, την πολιτική συμμετοχή. Το βασικό όχημα είναι προφανώς η ηλεκτρονική ψηφοφορία στις εθνικού επιπέδου διαδικασίες (που για τα δικά μας συνταγματικά δεδομένα είναι οι βουλευτικές εκλογές, οι εκλογές για την ανάδειξη των μελών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και το δημοψήφισμα) και στις εκλογές για την ανάδειξη των οργάνων της τοπικής αυτοδιοίκησης πρώτου και δεύτερου βαθμού.
Η εκλεκτή συνάδελφος Φερενίκη Παναγοπούλου παρακολουθεί στενά τις διεθνείς εξελίξεις, έχει τις ερευνητικές της κεραίες πάντα στραμμένες στις νέες προκλήσεις της συνταγματικής θεωρίας, τοποθετείται διαρκώς με θάρρος απέναντι σε νέα πρακτικά ζητήματα που καλούν τον κλάδο του Συνταγματικού Δικαίου να αξιοποιήσει και να προσαρμόσει τα δογματικά του εργαλεία και να διευρύνει το πεδίο του. Έχει άλλωστε στέρεες σπουδές και μακρά πλέον ερευνητική και διδακτική εμπειρία, κυρίως όμως τον κοσμοπολιτισμό και τη διανοητική ευρυχωρία που απαιτείται. Ασχολήθηκε έως τώρα με τα μεγάλα ζητήματα της βιοηθικής και βιοτεχνολογίας, με το Διαδίκτυο και τα ιστολόγια, με πρακτικές καθημερινές εφαρμογές όπως το GPS, με την οικουμενική πρόκληση της τεχνητής νοημοσύνης, με νέους δικονομικούς θεσμούς όπως οι μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος και βεβαίως με κρίσιμες πτυχές της προστασίας των προσωπικών δεδομένων. Δεν είναι τυχαίο ότι με αυτή τη θεμελιωμένη διακλαδική ροπή που πάντως υπηρετεί το βασικό νομικό ερώτημα quid juris, αναγορεύτηκε προσφάτως και διδάκτωρ της φιλοσοφίας.
Με το βιβλίο της αυτό μας προσφέρει την πλήρη παρουσίαση και ανάλυση του ζητήματος της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας. Έχει συγκεντρώσει και συνθέσει όλα τα σχετικά δεδομένα από τη έως τώρα εμπειρία σε πλήθος χωρών και τις επεξεργασίες διεθνών οργανισμών, αρχίζοντας από το προωθημένο παράδειγμα της Εσθονίας και από το soft law του Συμβουλίου της Ευρώπης. Προσφέρει κατά τον τρόπο αυτό στην επιστημονική συζήτηση που θα διεξαχθεί και στη χώρα μας το περίγραμμα εντός του οποίου αυτή θα κινηθεί. Ίσως βρισκόμαστε σε ένα μεταίχμιο αντίστοιχο με αυτό της μετάβασης από την ψηφοφορία με σφαιρίδια στην ψηφοφορία με ψηφοδέλτια.
Από τη μελέτη της κυρίας Παναγοπούλου αναδεικνύονται τα δυο μεγάλα πρακτικά / πολιτικά και νομικά προβλήματα της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας και μάλιστα αυτής από απόσταση (χωρίς αυτοπρόσωπη παρουσία του εκλογέα σε εκλογικό τμήμα): Πρώτον, η διατήρηση επαρκών ψηφιακών ιχνών για τον ex post δικαστικό έλεγχο της εγκυρότητας της ψήφου και γενικότερα του κύρους των εκλογών. Και, δεύτερον, η διασφάλιση της μυστικότητας της ψήφου όχι μόνο έναντι των κρατικών αρχών και όσων έχουν πρόσβαση στα σχετικά ψηφιακά αρχεία αλλά και έναντι ιδιωτών ( συζύγων, παιδιών, λοιπών συγγενών, φίλων, κομματικών παραγόντων, εργοδοτών ή εν γένει προϊσταμένων κ.ο.κ ) που δεν θα συναντούν τον πραγματικό υλικό φραγμό της απομόνωσης του ψηφοφόρου στο παραβάν του καταστήματος της ψηφοφορίας αλλά μπορεί να είναι δίπλα του τη στιγμή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας ή να ενεργούν αντ´ αυτού χρησιμοποιώντας τους κωδικούς του ή την ψηφιακή του υπογραφή. Η τεχνολογία δίνει ήδη απαντήσεις και στα δυο ερωτήματα και οι απαντήσεις αυτές θα γίνονται σταδιακά πληρέστερες και ασφαλέστερες. Εάν αυτό αληθεύει τεχνικά, τότε οι ευχέρειες που προσφέρει, με ελάχιστο μάλιστα κόστος, η τεχνολογία της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας είναι εντυπωσιακές. Ιδίως για τους εκτός επικράτειας ή εκτός της εκλογικής τους περιφέρειας εκλογείς.
Οι τεχνικές αυτές δυνατότητες, όπως θα ωριμάζουν και θα επιβεβαιώνονται σταδιακά, επηρεάζουν εν δυνάμει τα βασικά στοιχεία της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και μας φέρνουν στο πεδίο της «μετά - αντιπροσωπευτικής» δημοκρατίας [1]. Συνεπώς η Φερενίκη Παναγοπούλου, με τη μελέτη της αυτή, μας φέρνει για μια ακόμη φορά, πιο κοντά στις μελλοντικές προκλήσεις της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Τη συγχαίρω και την ευχαριστώ για τη συμβολή της .
Αύγουστος 2023
Ευάγγελος Βενιζέλος
[1] Ευ. Βενιζέλος, Προς μια μετα-αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Οι θεσμικές προϋποθέσεις μιας άλλης πολιτικής, εκδ. Πόλις, 2008
