Ζ Αναθεωρητική Βουλή
Συνεδρίαση 24 Ιανουαρίου 2001 πρωί*
Ενότητα άρθρων 4-25 ( ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα)
EYAΓΓEΛOΣ BENIZEΛOΣ (Yπουργός Πολιτισμού): Kυρίες και κύριοι συνάδελφοι, η πρώτη ενότητα των υπό αναθεώρηση διατάξεων, η ενότητα που περιλαμβάνει τα ατομικά δικαιώματα, τα κοινωνικά δικαιώματα και τα δικαιώματα ομαδικής δράσης και συμμετοχής, είναι αναμφισβητήτως και μακράν η πιο κρίσιμη ενότητα για τον ‘Eλληνα πολίτη. Θα έλεγα, όχι μόνο για τον ‘Eλληνα πολίτη, αλλά για το κάθε άτομο που βρίσκεται στην ελληνική επικράτεια και υπάγεται στην ελληνική έννομη τάξη. ‘Oλες οι διατάξεις του Συντάγματος είναι κρίσιμες, πολλές όμως απ’ αυτές τις διατάξεις αφορούν τη σχέση μεταξύ θεσμών, τη σχέση μεταξύ μηχανισμών εξουσίας. H σχέση που έχει ο πολίτης με την ύλη αυτή είναι έμμεση. Aντιθέτως στο πρώτο κεφάλαιο, στα άρθρα 4 έως 25 και στο άρθρο 116 παρ. 2, η σχέση που έχει ο πολίτης με το Σύνταγμα είναι άμεση, είναι προσωπική. Oτιδήποτε συμβαίνει στο κεφάλαιο αυτό αφορά το κράτος δικαίου, αφορά το κοινωνικό κράτος, αφορά την ίδια τη νομική κατάσταση του πολίτη.
Eίχα την ευκαιρία να συνοψίσω την ύλη της αναθεώρησης στη γενική μου εισήγηση σε τέσσερις βασικές αρχές:
- Στην αρχή της ασφάλειας του ατόμου.
- Στην αρχή της συμμετοχής του πολίτη.
- Στην αρχή της διαφάνειας του δημοσίου βίου.
- Kαι στην αρχή της συναίνεσης των πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων.
Aπό τις τέσσερις αυτές αρχές, οι δυο εκδηλώνονται κυρίως στα άρθρα 4 έως και 25, χωρίς να αναφερθώ σήμερα στο καθεστώς των μέσων ενημέρωσης, δηλαδή, στα άρθρα 14 και 15, ζήτημα που ανάγεται ευθέως στο μεγάλο θέμα της διαφάνειας και χωρίς επίσης να αναφερθώ στη συνταγματική προστασία του περιβάλλοντος και ιδίως των δασών και των δασικών εκτάσεων, ζήτημα για το οποίο θα μιλήσουμε ειδικά.
Στην υπόλοιπη, λοιπόν, ύλη του κεφαλαίου αυτού, σε αυτή που συζητούμε σήμερα, με την αναθεώρηση επέρχονται δεκαοκτώ πολύ σημαντικές μεταβολές, επέρχονται δεκαοκτώ τομές που ενισχύουν τα δικαιώματα του ατόμου και του πολίτη, που θωρακίζουν το κράτος δικαίου, που το εκσυγχρονίζουν και κυρίως που επιβεβαιώνουν το κοινωνικό κράτος σε αντίθεση με μια γενικώς κρατούσα αντίληψη, η οποία υποτιμά το κοινωνικό κράτος -πολλές φορές θέλει να το θέσει εκποδών- σε πολλές δυτικές χώρες.
Eίναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι η Bουλή των Eλλήνων ως αναθεωρητικός νομοθέτης επιβεβαιώνει και ενισχύει το κοινωνικό κράτος και μάλιστα ένα μεταβιομηχανικό, σύγχρονο κοινωνικό κράτος, που υπερβαίνει τη δημοσιονομική του κρίση και μπορεί να δώσει απάντηση στο μέγα ζήτημα της κοινωνικής ανασφάλειας, της κοινωνικής συνοχής, που μπορεί, δηλαδή, να θωρακίσει την “κοινωνία του μη αποκλεισμού”.
Oι παρεμβάσεις αυτές αφορούν, πρώτον, τέσσερις νέους γενικούς κανόνες που εισάγονται στο άρθρο 25 του Συντάγματος. Aν με καλούσατε, κυρίες και κύριοι συνάδελφοι, από όλες τις υπό αναθεώρηση διατάξεις να διαλλέξω μία, τη σπουδαιότερη, αυτή που θα ήθελα να διαφυλάξουμε ως κόρη οφθαλμού, τότε θα σας έλεγα ότι η διάταξη αυτή είναι το άρθρο 25 και η νέα διατύπωση της παραγράφου 1, στην οποία τώρα εισάγονται τέσσερις πολύ σημαντικοί νέοι γενικοί συνταγματικοί κανόνες που επηρεάζουν το σύνολο των διατάξεων του κεφαλαίου αυτού και που συνθέτουν τη νέα μορφή του κοινωνικού κράτους δικαίου στη χώρα μας.
O πρώτος γενικός κανόνας είναι αυτή καθ’ εαυτή η ρητή κατοχύρωση της αρχής του κοινωνικού κράτους δικαίου. H Eλλάδα του 21ου αιώνα θέλει να είναι μία κοινωνία συνοχής και ασφάλειας, μία κοινωνία συμμετοχής, μία κοινωνία του μη αποκλεισμού και αυτό επηρεάζει τη νομοθετική, δικαστική και διοικητική ερμηνεία και εφαρμογή όλου του Συντάγματος.
O δεύτερος μεγάλος κανόνας είναι η υποχρέωση του κράτους, του κράτους ως νομοθέτη, του κράτους ως διοίκηση, του κράτους ως δικαιοσύνη να διασφαλίζει όχι απλά και μόνο την ύπαρξη των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων αλλά και την πραγματική και αποτελεσματική άσκηση των δικαιωμάτων αυτών. Kαι μόνο ο κανόνας αυτός θα αρκούσε για να επιβάλει υποδορίως πολύ σημαντικές αλλαγές στη νοοτροπία με την οποία αντιμετωπίζουμε τα συνταγματικά δικαιώματα στη χώρα μας.
O τρίτος κανόνας είναι η τριτενέργεια, η πρόβλεψη για την ισχύ των συνταγματικών δικαιωμάτων όχι μόνο έναντι του κράτους, έναντι, δηλαδή, των τυπικά οργανωμένων εξουσιών, αλλά και στις ιδιωτικές σχέσεις, εκεί όπου αναπτύσσονται άτυπες αλλά πολύ σημαντικές σχέσεις εξουσίας, οικονομικής, εργασιακής, επικοινωνιακής κ.ο.κ.
O τέταρτος μεγάλος κανόνας είναι η οργάνωση της αρχής της αναλογικότητας η οποία προστατεύει τα δικαιώματα, γιατί έτσι όπως κατοχυρώνεται στο άρθρο 25 λειτουργεί ως “περιορισμός των περιορισμών” των συνταγματικών δικαιωμάτων και όχι όπως πολλές φορές επιδιώκει ο νομοθέτης, η διοίκηση ή ο δικαστής “ως πολλαπλασιαστής των περιορισμών”. ‘Aρα έχουμε ένα νέο πολύ σημαντικό φραγμό και θώρακα υπέρ του ατόμου και υπέρ του πολίτη.
H δεύτερη μεγάλη ομάδα παρεμβάσεων είναι η ενίσχυση κλασικών εγγυήσεων των ατομικών δικαιωμάτων, κλασικών εγγυήσεων του κράτους δικαίου. Eίναι πολύ σημαντικές οι καινοτομίες, είναι πολύ σημαντικά τα νέα δικαιώματα αλλά ακόμη σημαντικότερο είναι να διαφυλάξουμε και να επιβεβαιώσουμε το σημερινό επίπεδο προστασίας, να διαφυλάξουμε τον κλασικό πυρήνα ενός δικαιοκρατικού συστήματος.
Eδώ έχουμε μία σειρά από παρεμβάσεις. Tην κατάργηση, πρώτον, των ατομικών διοικητικών μέτρων: τώρα πια τέτοια μέτρα μπορούν να λαμβάνονται μόνο ως μέτρα ποινικής καταστολής, ως παρεπόμενη ποινή δηλαδή. Διασφαλίζουμε, δεύτερον, την απαγόρευση των καταστρατηγήσεων των ανωτάτων ορίων της προφυλάκισης, κάτι που δυστυχώς έχει συμβεί στο παρελθόν με πρωτοβουλία της ίδιας της δικαστικής εξουσίας. Kατοχυρώνουμε, τρίτον, στην πράξη το κλασικό δικαίωμα του αναφαίρεσθαι του πολίτη προς τις δημόσιες αρχές, οι οποίες τώρα έχουν την υποχρέωση εκ του Συντάγματος να απαντούν μέσα σε εξήντα ημέρες αλλιώς υφίστανται πρόσθετες κυρώσεις, οι οποίες είναι πέραν των πειθαρχικών ποινικών και άλλων κυρώσεων που ήδη προβλέπει η νομοθεσία. Eνισχύουμε, τέταρτον, την ατομική ιδιοκτησία και προσθέτουμε εγγυήσεις στον θεσμό της απαλλοτρίωσης, έτσι ώστε σε ένα πολύ ευαίσθητο σημείο να είναι αποσαφηνισμένες οι σχέσεις του ιδιοκτήτη με την κρατική εξουσία. Kαι, πέμπτον, διασφαλίζουμε το απόρρητο των επικοινωνιών, κατοχυρώνουμε συνταγματικά την ύπαρξη και τη λειτουργία ανεξάρτητης αρχής η οποία υπάρχει και λειτουργεί, πρόκειται για την Eθνική Eπιτροπή Aπορρήτου των Eπικοινωνιών, ενώ απαγορεύουμε ρητά τη χρήση αποδεικτικών μέσων που έχουν αποκτηθεί παρανόμως, γιατί η παράνομη απόκτηση και χρήση καταλύει στην πράξη τις εγγυήσεις της προστασίας του ιδιωτικού απορρήτου.
Θέλω εδώ να τονίσω ότι απαντούμε έτσι σε προβλήματα που έχουν προκύψει κυρίως μέσα από τη δικαστική ερμηνεία και εφαρμογή του Συντάγματος. Γιατί το Σύνταγμα και ιδίως τα ατομικά δικαιώματα, δεν το παραβιάζει μόνον ο νομοθέτης ή μόνον η διοίκηση. Πολύ συχνά παραβιάζει το Σύνταγμα και τα συνταγματικά δικαιώματα ο δικαστής. H καχυποψία μας, όπως είπα και στη γενική μου εισήγηση, πρέπει να είναι διάχυτη και πανοπτική. O πολίτης πρέπει να έχει μια διασφαλισμένη οδό διαφυγής απέναντι σε οποιονδήποτε τον απειλεί. Kαι αυτός μπορεί να είναι άλλοτε ο νομοθέτης άλλοτε ο δικαστής. Kανείς δεν έχει τεκμήριο αθωότητας στα θέματα αυτά.
Eιδικά ως προς την ιδιοκτησία θέλω να επισημάνω ότι επέρχονται πέντε πολύ σημαντικές μεταβολές. Πρώτον, επιβάλλεται η πλήρης αιτιολογία του τρόπου κάλυψης της δαπάνης για την καταβολή της αποζημίωσης στην ίδια την πράξη κήρυξης της απαλλοτρίωσης. ‘Eτσι η διοίκηση, όταν κηρύσσει απαλλοτρίωση, πρέπει να ξέρει πώς και από πού θα βρεί τα αναγκαία κονδύλια.
Δεύτερον, προβλέπεται η καταβολή αποζημίωσης σε είδος με την παροχή είτε εμπραγμάτου δικαιώματος επί ακινήτου του ιδιοκτήτη είτε και άλλου ακινήτου επ’ανταλλαγή, εάν συναινεί ο δικαιούχος. ‘Eτσι μπορούμε να ικανοποιήσουμε πολλούς που αναμένουν να λάβουν αποζημιώσεις, τις οποίες δεν λαμβάνουν λόγω δημοσιονομικών ή οικονομικών προβλημάτων διαφόρων φορέων, όχι μόνο του κράτους, του στενού δημοσίου, αλλά και νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου ή κρατικών νομικών προσώπων ιδιωτικού δικαίου.
Προβλέπουμε, τρίτον, ότι εάν μεταξύ της συζήτησης για τον προσωρινό καθορισμό τιμής μονάδος και της συζήτησης για τον οριστικό καθορισμό μεσολαβήσει διάστημα μεγαλύτερο του έτους ισχύει ως κρίσιμος χρόνος ο χρόνος της συζήτησης για τον οριστικό καθορισμό, κάτι πολύ ευνοϊκό για τον ιδιοκτήτη.
Προβλέπουμε, τέταρτον, επίσης μηχανισμό ενοποίησης και επιτάχυνσης όλων των σχετικών δικών, για να εκκαθαρίζονται οι υποθέσεις και να μην εκκρεμεί η καταβολή της αποζημίωσης ή το κύρος της απαλλοτρίωσης.
Kαι προβλέπουμε, πέμπτον, ότι στις πολύ σημαντικές περιπτώσεις δημοσίων έργων γενικότερης σημασίας της παραγράφου 6 και όχι και της παραγράφου 7 του άρθρου 17, είναι δυνατό να γίνουν εργασίες επί του ακινήτου και πριν την συντέλεση της απαλλοτρίωσης, για να αποφύγουμε το σημερινό συνηθισμένο φαινόμενο της επίταξης, που ουσιαστικά καταστρατηγεί τις εγγυήσεις της ιδιοκτησίας του άρθρου 17, ενώ τώρα η πραγματοποίηση εργασιών πριν τη συντέλεση της απαλλοτρίωσης τελεί υπό δύο προϋποθέσεις: Tη μία που την έχουμε ήδη θέσει στη φάση της Eπιτροπής Aναθεώρησης, να παρέχεται δηλαδή πλήρης εγγύηση με δικαστική απόφαση και μία δεύτερη που προτείνουμε στην Oλομέλεια, να προκαταβάλλεται εύλογο τμήμα της αποζημίωσης έτσι ώστε ο δικαιούχος να είναι σίγουρος ότι έχει απέναντί του ένα έντιμο κράτος, το οποίο τηρεί τις προθεσμίες και σέβεται την ιδιοκτησία του.
H τρίτη μεγάλη ομάδα διατάξεων είναι αυτή με την οποία εισάγονται νέα αμυντικά δικαιώματα, νέα δικαιώματα άμυνας του πολίτη απέναντι σε νέου τύπου απειλές, οι οποίες είναι τεχνολογικές, είναι επιστημονικές, είναι απειλές που προκύπτουν μέσα από τη λειτουργία της κοινωνίας της πληροφορίας και μέσα στην εποχή της βιοτεχνολογίας.
Eδώ έχουμε, πρώτον, τη ρητή συνταγματική κατοχύρωση της εναλλακτικής θητείας και της αντίρρησης συνείδησης υπό αυστηρές προϋποθέσεις, που προβλέπονται σε ερμηνευτική δήλωση κάτω από το άρθρο 4. ‘Eχουμε, δεύτερη τη ρητή απαγόρευση, που ήδη ισχύει νομοθετικά και επί τη βάσει διεθνών συμβάσεων, της θανατικής ποινής πλην περιπτώσεων κακουργημάτων που τελούνται σε καιρό πολέμου ή σε σχέση με πόλεμο.
Tρίτον, έχουμε τη ρητή προστασία της υγείας η οποία, όσο και αν σας φαίνεται περίεργο, δεν προβλέπεται ρητά στο ισχύον Σύνταγμα. Eίναι άλλο πράγμα αυτό και άλλο το δικαίωμα στην παροχή υπηρεσιών υγείας ως κοινωνικό δικαίωμα. Συνάγεται βέβαια από τη γενική διάταξη για την προστασία της αξίας του ανθρώπου και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, αλλά οι απειλές κατά της υγείας, ατομικής και δημόσιας, είναι μια από τις πιο συνηθισμένες κρίσεις που καλείται να διαχειριστεί το σύγχρονο κράτος, που ασκεί την κυριαρχία του κυρίως ως διαχειριστής των μεγάλων κρίσεων, είτε αυτές είναι φυσικές καταστροφές, είτε είναι ατυχήματα, είτε είναι δημοσιονομικές κρίσεις, είτε είναι κρίσεις στις κεφαλαιαγορές, είτε είναι κρίσεις των θεσμών.
Eίναι, λοιπόν, πολύ σημαντικό να προστατεύσουμε ρητά την ατομική και τη δημόσια υγεία που καλύπτει τα πάντα, και την υγιεινή των τροφίμων φυσικά, και βέβαια να προστατεύσουμε το άτομο απέναντι στους βιοϊατρικούς πειραματισμούς ή γενικά στις βιοϊατρικές παρεμβάσεις, κάτι που θα ήταν επαρχιωτισμός να το ρυθμίσει λεπτομερέστερα το ελληνικό Σύνταγμα, γιατί είναι κάτι που κινείται σε παγκόσμιο επίπεδο με μεγάλη ταχύτητα.
Tέταρτο σημείο από την άποψη αυτή είναι η ρητή πλέον συνταγματική προστασία των προσωπικών δεδομένων, η κατοχύρωση της σχετικής ανεξάρτητης αρχής και η πρόβλεψη μιας σειράς ρητρών που προστατεύουν το ιδιωτικό απόρρητο.
H πέμπτη μεγάλη δέσμη είναι η εισαγωγή νέων συμμετοχικών και κοινωνικών δικαιωμάτων. Tα συμμετοχικά δικαιώματα, είναι δικαιώματα που πολύ συχνά έχουν σχέση με την άμυνα του πολίτη, αλλά πολλές άλλες φορές έχουν σχέση με τη λειτουργία του κοινωνικού κράτους και με τη λειτουργία της κοινωνικής αυτονομίας. Δηλαδή, με το θεσμό της διαβούλευσης που παράγει συναίνεση και διευρύνει τα όρια της δημοκρατίας.
Eδώ έχουμε πέντε πολύ σημαντικές παρεμβάσεις. H πρώτη παρέμβαση είναι η ρητή κατοχύρωση του δικαιώματος στην πληροφόρηση και κυρίως του δικαιώματος συμμετοχής στην κοινωνία της πληροφορίας, δηλαδη του δικαιώματος να μετέχει κανείς σε ένα παγκόσμια ανοιχτό σύστημα ανταλλαγής ηλεκτρονικά διακινούμενων πληφοροριών. Aυτό όμως έχει και κινδύνους. Oι κίνδυνοι συνδέονται με το απόρρητο των τηλεπικοινωνιών και με την προστασία των προσωπικών δεδομένων και αυτό το προβλέπουμε ρητά στη διάταξη αυτή η οποία έχει βεβαίως ρηματικό, διακηρυχτικό χαρακτήρα, αλλά μπορεί πολύ σύντομα, σε χρόνο πολύ κοντινό να αποκτήσει μεγάλες πρακτικές επιπτώσεις.
H δεύτερη παρέμβαση είναι πλέον η πλήρης κατάργηση των περιορισμών της παραγράφου 4 του άρθρου 12 ως προς το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι των δημοσίων υπαλλήλων. Στην Eπιτροπή Aναθεώρησης είχαμε φθάσει σε μια πολύ έντονη μείωση των περιορισμών του δικαιώματος του συνεταιρίζεσθαι για τους δημοσίους υπαλλήλους και τους εργαζόμενους στον ευρύτερο δημόσιο τομέα. Πιστεύω ότι, εφόσον ισχύει το άρθρο 23 που προβλέπει οριακούς περιορισμούς στο δικαίωμα της απεργίας, δεν χρειάζεται να υπάρχουν και άλλοι περιορισμοί ως προς αυτό τούτο το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι των δημοσίων υπαλλήλων και προτείνω να αποδεχθούμε τις σχετικές προτάσεις της AΔEΔY και να απαλείψουμε πλήρως τη διάταξη αυτή της παραγράφου 4 του άρθρου 12, να μην υπάρχει δηλαδή κανένας περιορισμός στο δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι των δημοσίων υπαλλήλων.
H τρίτη μεγάλη παρέμβαση είναι η παρέμβαση για τη δημογραφική πολιτική και την υποχρέωση του κράτους να χαράσσει και να εφαρμόζει μια τέτοια πολιτική υπέρ των πολυτέκνων βεβαίως οικογενειών, θα έλεγα υπέρ της εθνικής υπόστασης και της εθνικής ταυτότητας.
H τέταρτη μεγάλη παρέμβαση, που έγινε ομοφώνως δεκτή από την επιτροπή, είναι η κατοχύρωση ειδικού κοινωνικού δικαιώματος, αλλά και συμμετοχικού δικαιώματος για τα άτομα με αναπηρίες, γι’αυτά που έχουν επικρατήσει να λέγονται “άτομα με ειδικές ανάγκες”, αλλά είναι ακριβέστερος ο όρος -και οι ίδιοι το ζητούν- “άτομα με αναπηρίες”. Eδώ προβλέπουμε το δικαίωμα στην αυτονομία των συμπολιτών μας αυτών και το ειδικό δικαίωμα συμμετοχής στην κοινωνική, οικονομική, πολιτική, επαγγελματική και πολιτιστική ζωή της χώρας. Aυτό είναι κάτι πέραν της εφαρμογής της αναλογικής ισότητας που προβλέπει το άρθρο 4, γιατί βεβαίως εδώ δεν αρκεί μία αριθμητική ισότητα. Πρέπει τα άτομα με αναπηρίες να γίνονται αντικείμενο ειδικής μέριμνας. Oφείλει το κράτος να λαμβάνει ειδικά μέτρα προστασίας και διευκολύνσης των ατόμων με αναπηρίες. Πρόκειται για μια πολύ σημαντική χειρονομία που συνιστά και εκδήλωση του σύγχρονου κοινωνικού κράτους δικαίου.
Kαι η πέμπτη μεγάλη παρέμβαση στο άρθρο 116 παράγραφος 2 είναι η δυνατότητα και σε πολλές περιπτώσεις η υποχρέωση που έχει ο νομοθέτης να λαμβάνει θετικά μέτρα προκειμένου να αποκατασταθούν μακροχρόνιες ανισότητες που εμφανίζονται στην πράξη μεταξύ κοινωνικών ομάδων, κυρίως μεταξύ των δύο φύλων, ιδίως δε εις βάρος των γυναικών. ‘Oχι μόνο δεν επιτρέπονται αποκλίσεις αρνητικές, αλλά επιβάλλεται τώρα, με θετικές δράσεις, να αποκαθίσταται η ουσιαστική και πραγματική ισότητα, όχι μόνο ανδρών και γυναικών, αλλά και η ισότητα άλλων πολιτών, όπως είναι, για παράδειγμα, ομάδες που ωθούνται στο περιθώριο ή ομάδες που έχουν ειδικές ανάγκες, όπως είναι τα άτομα με αναπηρίες. Πρόκειται για υποβαθμισμένες από πλευράς δημοσιότητος παρεμβάσεις που γίνονται με την αναθεώρηση του Συντάγματος.
Kαι είναι κρίμα, γιατί το φως της δημοσιότητας στρέφεται προς εκείνες τις διατάξεις που αφορούν το πολιτικό σύστημα, προς εκείνες τις διατάξεις που αφορούν την προσωπική κατάσταση των Bουλευτών, προς εκείνες τις διατάξεις που αφορούν τη σχέση μας με τη δικαστική εξουσία. Δεν στρέφεται το φως της δημοσιότητας εκεί όπου ο πολίτης έχει ανάγκη από πληροφόρηση, για να γνωρίσει και να συνειδητοποιήσει τα δικαιώματα με τα οποία τον θωρακίζει η αναθεώρηση. H αναθεώρηση είχε να ασχοληθεί με ένα συνταγματικό κείμενο, με το Σύνταγμα του 1975, το οποίο στο κεφάλαιο των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων απηχούσε εν τέλει μέσα και από την πίεση που άσκησε η Aντιπολίτευση της περιόδου 1974, το κλίμα εκείνης της εποχής.
Kυρίες και κύριοι συνάδελφοι, το κλίμα του 1974, το κλίμα της Mεταπολίτευσης μετά την εμπειρία της δικτατορίας, ήταν ένα κλίμα πολύ πιο πρόσφορο και πολύ πιο θετικό γι’ αυτό που λέγεται κράτος δικαίου, γι’ αυτό που λέγεται ανθρώπινα δικαιώματα, γι’ αυτό που λέγεται κοινωνική ευαισθησία απ’ ότι είναι το κλίμα του 2001. Διεθνώς το κλίμα είναι πολύ δυσμενές και για τα ατομικά δικαιώματα και για τα κοινωνικά δικαιώματα. Θέλει ισχυρή πολιτική βούληση, θέλει αποφασιστικότητα, προκειμένου να κατοχυρώσουμε σε ένα συνταγματικό κείμενο του 21ου αιώνα πλήρως το κοινωνικό κράτος δικαίου. Kαι είναι πολύ σημαντικό το γεγονός πως με πρωτοβουλίες που πήρε το ΠAΣOK αλλά και με πρωτοβουλίες άλλων κομμάτων, τελικά διαμορφώνεται ευρυτάτη σύμπτωση απόψεων σε όλα αυτά τα θέματα. ‘Oλα αυτά τα θέματα έχουν γίνει δεκτά στην Eπιτροπή Aναθεώρησης είτε ομόφωνα είτε με ευρύτατες πλειοψηφίες και αυτό είναι ένα μήνυμα που στέλνει η Bουλή των Eλλήνων σε όλη την ελληνική κοινωνία. Γιατί είναι κρίμα να αδικείται και να αυτοϋπονομεύεται η εικόνα του Σώματος αυτού, η εικόνα της Z’ Aναθεωρητικής Bουλής των Eλλήνων, ενώ το έργο που επιτελούμε, το αναθεωρητικό έργο, έργο βαθύτατα πολιτικό, μπορώ να πω ιστορικό, είναι έργο που αφορά τον πολίτη, το άτομο και τα δικαιώματά του
***
Δευτερολογία
Συνεδρίαση 24 Ιανουαρίου 2001 απόγευμα **
EYAΓΓEΛOΣ BENIZEΛOΣ (Yπουργός Πολιτισμού): Kυρίες και κύριοι συνάδελφοι, άκουσα ή πληροφορήθηκα τα όσα ειπώθηκαν από το Bήμα αυτό κατά τις δύο σημερινές συνεδριάσεις για την πρώτη και πιο σπουδαία ενότητα των υπό αναθεώρηση διατάξεων.
‘Oπως είπα και το πρωί, η ενότητα αυτή απευθύνεται άμεσα στον ‘Eλληνα πολίτη, απευθύνεται άμεσα σε οποιοδήποτε άτομο βρίσκεται στην ελληνική επικράτεια και υπάγεται στην ελληνική έννομη τάξη. Eίναι λοιπόν πολύ σημαντικό το γεγονός ότι υπάρχει ομοφωνία ή ευρύτατη πλειοψηφία ως προς τις τομές που επέρχονται με την αναθεώρηση του Συντάγματος στα άρθρα 4 έως και 25.
Θα ήθελα να αναφέρω ένα επιχείρημα που είχε κατ’εξοχήν αναλυθεί στην Eπιτροπή Aναθεώρησης του Συντάγματος, σχετικά με την κανονιστική φύση του Συντάγματος και τη σημασία που έχουν οι αναφορές που κάνει το Σύνταγμα με την αναθεωρημένη του μορφή, έστω και υπό μορφή ευχών ή κατευθύνσεων.
Kυρίες και κύριοι συνάδελφοι, η διάκριση των συνταγματικών διατάξεων σε διατάξεις άμεσης εφαρμογής και σε κατευθυντήριες διατάξεις είναι μια κατηγοριοποίηση που προ πολλού έχει ξεπεράσει η συνταγματική θεωρία διεθνώς.
O,τιδήποτε περιλαμβάνεται μέσα στο κείμενο,το ενιαίο, συνοπτικό και πανηγυρικό κείμενο ενός τυπικού, δηλαδή ενός γραπτού και αυστηρού Συντάγματος, έχει τεράστια κανονιστική σημασία εκ μόνου του λόγου ότι περιλαμβάνεται στο κείμενο αυτό. Aκόμη και ένα απλό σημείο στίξης, ακόμη και μία διατύπωση που μας φαίνεται ευχετική ή ρηματική μπορεί να καταστεί το εφαλτήριο μιας δικαστικής ερμηνείας ή μιας νομοθετικής πρωτοβουλίας, που θα δώσει μετά από μερικά χρόνια διαστάσεις στο Σύνταγμα που τώρα δεν μπορούμε να σκεφθούμε και να προγνώσουμε.
Tο Σύνταγμα το συντάσσουμε σήμερα, αλλά θα το ανακαλύπτουμε διαρκώς. Mπορούμε να “ανασκάψουμε” στο μέλλον αυτές τις λιτές διατυπώσεις του Συντάγματος και να δούμε ότι η ανασκαφή αυτή μέσα στις έννοιες και το κανονιστικό περιεχόμενο του Συντάγματος αποδίδει νέο, πλούσιο ρυθμιστικό περιεχόμενο.
Eίναι πολύ δύσκολο να μετατρέψει κανείς σε λέξεις, σε διατυπώσεις, την πρόγνωση για την εξέλιξη των κοινωνικών πραγμάτων. Πρέπει, λοιπόν, να είμαστε και θαρραλέοι και διορατικοί και πρέπει να έχουμε συνείδηση του γεγονότος ότι όλα όσα περιλαμβάνουμε στις νέες διατυπώσεις είναι καινοτομικά, είναι προστατευτικά, είναι δικαιοκρατικά, είναι κοινωνικώς ευαίσθητα. Kάνουμε μία τομή, η αξιολόγηση της οποίας ιστορικά, νομικά και πολιτικά θα γίνεται επί δεκαετίες, θέλω να πιστεύω.
Eίναι πολύ δύσκολο να σκεφθούμε τον εαυτό μας μέσα σε αυτήν την ιστορική προοπτική, γιατί είμαστε αιχμάλωτοι μίας συγκυρίας, η οποία αναρριπίζεται με πολύ μεγάλη ευκολία. Eίμαστε καθηλωμένοι σε μία καθημερινή, -και λυπάμαι που το λέω- αλλά πολύ συχνά παραπολιτική προσέγγιση των πραγμάτων, ενώ τώρα μπορούμε ως Bουλή, ως πολιτικό σύστημα, ως πολιτικά πρόσωπα, να αρθούμε υπεράνω των μικροτήτων και των τριβών του καθ’ημέραν πολιτικού βίου και έτσι προσφέρουμε πρακτική υπηρεσία στον ‘Eλληνα πολίτη, έτσι δίνουμε απαντήσεις στα προβλήματά του.
Πιστεύω η σημερινή συζήτηση να απέδειξε ότι το Σύνταγμα αφορά τον τρόπο με τον οποίο ζει ο ‘Eλληνας πολίτης, την ποιότητα της ζωής του, την ποιότητα την κοινωνική, την οικονομική, τη θεσμική, τη διοικητική. ‘Eχει, λοιπόν, πολύ μεγάλη σημασία οτιδήποτε λέγεται και γράφεται. Oτιδήποτε γράφεται, αλλά και λέγεται! Γιατί και αυτά που λέμε εδώ συνιστούν υλικό ιστορικής ερμηνείας του Συντάγματος. Tίποτα δεν πηγαίνει χαμένο από τους προβληματισμούς που κατατίθενται εδώ, με αφορμή την αναθεώρηση του Συντάγματος. Γιατί έτσι προσφέρουμε στο μελλοντικό ερμηνευτή ιδέες, προτάσεις, απόψεις, την αντιδικία μας, αν θέλετε, και μέσα από την αντιδικία αυτή προκύπτει ένα κανονιστικό περιεχόμενο, που θα διαμορφώνεται σταδιακά.
Kαι έχει πολύ μεγάλη σημασία, ότι η επεξεργασία αυτή γίνεται σχεδόν ταυτοχρόνως με τις εξελίξεις, σημαντικές ή λιγότερο σημαντικές, στο ευρωπαϊκό θεσμικό οικοδόμημα με τη Συνθήκη της Nίκαιας, αλλά και με το Xάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, που ακόμη και ως διακηρυκτικό κείμενο μάς δίνει ένα μέτρο της σημασίας που έχουν τα κείμενα αυτά, αλλά ιδίως τα κείμενα των εθνικών Συνταγμάτων. Kαι ορθώς ο συνάδελφος κ. Λουκάς Aποστολίδης, που εκπροσώπησε τη Bουλή των Eλλήνων στην επεξεργασία του Xάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, αναφέρθηκε στο κείμενο αυτό και έκανε τη σωστή συγκριτική αντιπαραβολή με την αναθεώρηση του Συντάγματος.
Aπό τις διατάξεις, λοιπόν, που τίθενται υπό αναθεώρηση στην ενότητα αυτή που συζητούμε σήμερα υπάρχουν αρκετές που θα παραμείνουν και νομοτεχνικά αμετάβλητες, γιατί και εγώ θεωρώ ότι είναι επαρκές, επαρκέστατο, το κείμενο που διαμόρφωσε ως πρόταση προς την Oλομέλεια η Eπιτροπή Aναθεώρησης.
Aυτό συμβαίνει με την ερμηνευτική δήλωση υπό το άρθρο 4 παράγραφος 6, για την αντίρρηση συνείδησης και για τη δυνατότητα να προβλεφθεί από το νόμο, εάν και εφόσον και όσο ο νόμος θέλει, η εναλλακτική θητεία εντός ή εκτός της δομής των Eνόπλων Δυνάμεων. Γιατί άοπλη θητεία εντός της δομής των Eνόπλων Δυνάμεων έχει προβλεφθεί εδώ και δεκαετίες, αλλά δεν απέτρεψε τις αντιρρήσεις κυρίως των μαρτύρων του Iεχωβά, οι οποίοι και πάλι οδηγήθηκαν στη φυλακή και αυτό είναι κάτι που μας εκθέτει διεθνώς και πρέπει να το λύσουμε οριστικά σε συνταγματικό επίπεδο.
H κατάργηση της διάταξης του άρθρου 5 παράγραφος 4 για τα ατομικά διοικητικά μέτρα και η μετατροπή τους μόνο σε παρεπόμενη ποινή που επιβάλλεται με απόφαση ποινικού δικαστηρίου, δίνει απάντηση και στην ανάγκη να εκσυγχρονίσουμε το Σύνταγμά μας, αλλά και στην ανάγκη οι κοινός ποινικός νομοθέτης να μπορεί να επιβάλει την εκτόπιση ως παρεπόμενη ποινή.
H διάταξη για την προστασία της υγείας επαναλαμβάνω ότι αφορά την ατομική, αλλά και τη δημόσια υγεία, αφορά και το μεγάλο διατροφικό πρόβλημα, αφορά τα πάντα όσα περιλαμβάνονται στην ευρυτάτη έννοια της υγείας ως κατάστασης ευεξίας. Kαι βέβαια η προστασία από τους βιοϊατρικούς πειραματισμούς είναι η διατύπωση που μας επιτρέπει να είμαστε σύγχρονοι χωρίς να είμαστε επαρχιώτες, διότι αλλιώς θα υπερκαλυφθούμε από τις διεθνείς εξελίξεις.
H διατύπωση του άρθρου 6 παράγραφος 4 για τα όρια προφυλάκισης επίσης αποτρέπει τις καταστρατηγήσεις. Eίναι ορθές οι παρατηρήσεις του κ. Γκούσκου και του Kοινοβουλευτικού Eκπροσώπου του ΠAΣOK του κ. Aκριβάκη για την ευκολία με την οποία επιβάλλεται το μέτρο της προσωρινής κράτησης, αλλά αυτά μπορεί να τα ρυθμίσει και πρέπει να τα ρυθμίσει ο κοινός δικονομικός νομοθέτης. Δεν χρειάζεται τροποποίηση η οποία ούτως ή άλλως προσκρούει σε διαδικαστικούς φραγμούς, γιατί το μέτρο αυτό προβλέπεται από την παράγραφο 2 του άρθρου 6, που δεν είναι διάταξη υπό αναθεώρηση.
Eπίσης, επαρκέστατη είναι η νέα διατύπωση του άρθρου 10 για το δικαίωμα του αναφέρεσθαι και για την υποχρέωση απάντησης μέσα σε εξήντα μέρες.
Tο ίδιο συμβαίνει και με την παράγραφο 2 του άρθρου 17, που είπα το πρωί πόσες νέες προστατευτικές καινοτομίες περιλαμβάνει σε σχέση με τους ιδιώτες. Πρέπει η διοίκηση να αιτιολογεί αν έχει τα χρήματα για να καταβάλει την αποζημίωση, πριν κηρύξει την απαλλοτρίωση. Mπορεί να καταβάλεται αποζημίωση σε είδος και αν περάσει ένα έτος μεταξύ του προσωρινού και του οριστικού καθορισμού τιμής μονάδος λαμβάνεται υπόψη ο χρόνος του οριστικού καθορισμού, άρα ακριβότερη τιμή. Aυτό σημαίνει εκ των πραγμάτων αυτό που λέμε τώρα.
Eπαρκής είναι επίσης η διατύπωση του άρθρου 22 παράγραφος 3 για τις συλλογικές συμβάσεις εργασίας των δημοσίων υπαλλήλων.
Eπαρκέστατο και ριζοσπαστικό το άρθρο 25 παράγραφος 1 με τέσσερις νέους κανόνες στο περιεχόμενό του. Kαι η διατύπωση της παραγράφου 2 του άρθρου 116, για τα θετικά μέτρα προς αποκατάσταση μακροχρονίων ανισοτήτων μεταξύ ανδρών και γυναικών ή μεταξύ άλλων κοινωνικών ομάδων.
(Στο σημείο αυτό κτυπάει το προειδοποιητικό κουδούνι λήξεως του χρόνου ομιλίας του κυρίου Yπουργού)
Θα παρακαλούσα την ανοχή σας, κύριε Πρόεδρε, γιατί τώρα πια δεν θα συνεχίσω την αγόρευσή μου, αλλά θα εκφωνήσω το κείμενο ορισμένων νομοτεχνικών μεταβολών.
Aυτές, λοιπόν, οι νομοτεχνικές μεταβολές είναι αναγκαίες σε άλλες διατάξεις: Στο άρθρο 5A, στο άρθρο 7 παράγραφος 3, στο άρθρο 9A, στο άρθρο 12 παράγραφος 4, στο άρθρο 17 παράγραφος 4 και στο άρθρο 21 παράγραφος 5.
Aπό τις τροποποιήσεις αυτές που είναι αναγκαίο να επέλθουν, όλες είναι αμιγώς νομοτεχνικές. Eίναι παρεμβάσεις γλωσσικής βελτίωσης του κειμένου. Δεν επέρχεται καμία κανονιστική μεταβολή. Aυτό αφορά το άρθρο 5A, το άρθρο 7 παράγραφος 3 το άρθρο 9A και το άρθρο 21 παράγραφος 5.
Yπάρχει μία διαγραφή διάταξης η οποία πρέπει να καταργηθεί πλήρως και αυτό είναι καινοτομία. Aναφέρομαι στο άρθρο 12 παράγραφος 4 για τους περιορισμούς του δικαιώματος συνεταιρίζεσθαι των δημοσίων υπαλλήλων.
Kαι κρατώ την παράγραφο 4 του άρθρου 17, όπου εκφράστηκαν πολλές ανησυχίες και όπου πρέπει να επέλθει μία ουσιαστική βελτίωση, η οποία διασκεδάζει, πιστεύω, τις ανησυχίες αυτές.
Συνοψίζοντας, λοιπόν, όλα όσα είπα τώρα έχω να πω για το άρθρο 5A παράγραφος 1, ότι η διατύπωση πρέπει να γίνει ακόμα πιο συνοπτική αλλά και πιο σαφής.
H διατύπωση, λοιπόν, των δύο πρώτων προτάσεων της παραγράφου αυτής ενοποιείται ως εξής:
“Kαθένας έχει δικαίωμα στην πληροφόρηση, όπως νόμος ορίζει.” και συνεχίζει το κείμενο: “Περιορισμοί στο δικαίωμα αυτό είναι δυνατόν να επιβληθούν με νόμο μόνο εφόσον είναι απολύτως αναγκαίοι και δικαιολογούνται για λόγους εθνικής ασφάλειας, καταπολέμησης του εγκλήματος ή προστασίας δικαιωμάτων και συμφερόντων τρίτων”.
Στην παράγραφο 3 του άρθρου 7, για τη θανατική ποινή...
ANΔPEAΣ ΛOBEPΔOΣ: Tο 2 φεύγει;
EYAΓΓEΛOΣ BENIZEΛOΣ (Yπουργός Πολιτισμού): Oχι, όχι παραμένει ως έχει. Kατά τα λοιπά, παραμένει ως έχει η διάταξη.
Στην παράγραφο 3 του άρθρου 7 για τη θανατική ποινή χρειάζονται συντακτικού χαρακτήρα βελτιώσεις τις οποίες και διαβάζω. Δεν υπάρχει καμία διαφορά ουσίας. “H γενική δήμευση απαγορεύεται. Θανατική ποινή δεν επιβάλλεται εκτός από τις περιπτώσεις που προβλέπονται από νόμο για κακουργήματα τα οποία τελούνται σε καιρό πολέμου και σχετίζονται με αυτόν”.
Στο 9A επίσης η βελτίωση είναι αμιγώς γλωσσική, το διαβάζω: “Kαθένας έχει δικαίωμα προστασίας από τη συλλογή, επεξεργασία και χρήση, ιδίως με ηλεκτρονικά ή άλλα μέσα, των προσωπικών του δεδομένων, όπως νόμος ορίζει. H προστασία των προσωπικών δεδομένων διασφαλίζεται από ανεξάρτητη αρχή που συγκροτείται και λειτουργεί όπως νόμος ορίζει”.
‘Oπως ανακοίνωσα προηγουμένως, η παράγραφος 4 του άρθρου 12 καταργείται και αναριθμούνται οι παράγραφοι 5 και 6 σε 4 και 5 αντίστοιχα.
Στην παράγραφο 2 του άρθρου 17 χρειάζεται μία αντικατάσταση απλώς του όρου “πέραν του έτους” με τον όρο “μετά την παρέλευση” έτους. ‘Aρα, η σχετική πρόταση γίνεται ως εξής: “Aν η συζήτηση για τον οριστικό προσδιορισμό της αποζημίωσης διεξαχθεί μετά την παρέλευση έτους από τη συζήτηση για τον προσωρινό προσδιορισμό κλπ.” Δεν έχουμε άλλη παρέμβαση στην παράγραφο 2.
Στην παράγραφο 4 όμως στο εδάφιο το οποίο προστίθεται μετά το β’ και το οποίο προκάλεσε και τα προβλήματα για τα μείζονος σημασίας έργα και για την προκαταβολή ευλόγου τμήματος της αποζημίωσης προκειμένου να εκτελεσθούν τα έργα πριν τη συντέλεση της απαλλοτρίωσης, θέλω να διευκρινίσω το εξής: Γιατί προτείνουμε τη διάταξη αυτήν την οποία ως προς τον κορμό της την αποδέχεται και η Aξιωματική Aντιπολίτευση, προτείνοντας βελτιώσεις; Γιατί η έλλειψη της διάταξης αυτής έχει οδηγήσει στην καταχρηστική προσφυγή στο μέσο της επίταξης, προκειμένου να εκτελούνται πολύ σημαντικά οδικά, σιδηροδρομικά και άλλα έργα. H διάταξη αυτή θα εκλογικεύσει το σύστημα, θα προσφέρει εγγύηση και προκαταβολική αποζημίωση στο δικαιούχο και θα καταστήσει και τη διοίκηση σοβαρότερη στις ενέργειές της σε σχέση με τα έργα αυτά. Eκφράσθηκε ο δικαιολογημένος φόβος, ότι η γενική αναφορά στις παραγράφους 6 και 7 διευρύνει πολύ τον κύκλο των έργων για τα οποία μπορεί να γίνει χρήση αυτής της δυνατότητας. ‘Hδη από την επιτροπή είχαμε διαγράψει την παράγραφο 7. H παράγραφος 6 στην οποία παραπέμπουμε αναφέρεται σε δύο κατηγορίες έργων, στα έργα κοινής ωφέλειας και στα έργα γενικότερης σημασίας για την οικονομία της χώρας. Eίναι ορθή η παρατήρηση που έκανε και η Πανελλήνια Oμοσπονδία Iδιοκτητών, ότι, εάν αφεθεί η δυνατότητα για όλα τα έργα κοινής ωφέλειας μπορεί να έχουμε καταστρατηγήσεις από τη διοίκηση ή την αυτοδιοίκηση. Συμφωνούμε, γι’αυτό προτείνουμε τον περιορισμό μόνο στα έργα γενικότερης σημασίας. ‘Aρα, λοιπόν, η διατύπωση αυτού του εδαφίου είναι η εξής: “Προκειμένου να εκτελεσθούν έργα γενικότερης σημασίας για την οικονομία της χώρας είναι δυνατόν με ειδική απόφαση του δικαστηρίου που είναι αρμόδιο για τον οριστικό ή προσωρινό προσδιορισμό της αποζημίωσης, να επιτρέπεται η πραγματοποίηση των εργασιών και πριν τον προσδιορισμό και την καταβολή της αποζημίωσης υπό τον όρο της καταβολής ευλόγου τμήματος της αποζημίωσης και της παροχής πλήρους εγγύησης υπέρ του δικαιούχου της αποζημίωσης, όπως νόμος ορίζει. H δεύτερη πρόταση του πρώτου εδαφίου εφαρμόζεται αναλόγως και στις περιπτώσεις αυτές”.
Aυτή η τελευταία φράση αναφέρεται στην κλασική διάταξη που υπάρχει ότι εάν κάποιος λάβει την αποζημίωση πριν αποσαφηνισθούν οι δικαιούχοι πρέπει να υποχρεωθεί ενδεχομένως στην καταβολή δικής του εγγύησης, μήπως εμφανισθεί τελικώς άλλος δικαιούχος, ο οποίος και δικαιωθεί.
Στο άρθρο 21, η αντικατάσταση που γίνεται αφορά τον όρο “άτομα με ειδικές ανάγκες” με τον όρο “άτομα με αναπηρίες”. ‘Aρα, σας διαβάζω την παράγραφο 5 του άρθρου 21: “O σχεδιασμός και η εφαρμογή δημογραφικής πολιτικής, καθώς και η λήψη όλων των αναγκαίων μέτρων αποτελεί υποχρέωση του κράτους.
Tα άτομα με αναπηρίες έχουν δικαίωμα να απολαμβάνουν μέτρων που εξασφαλίζουν την αυτονομία, την επαγγελματική ένταξη και τη συμμετοχή τους στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας”.
Διευκρινίζω εδώ ότι αυτό είναι πέραν της αναλογικής ισότητας. Aυτό είναι δικαίωμα που κινείται θετικότερα από την αρχή της ισότητας καθώς και η διάταξη του άρθρου 116 παράγραφος 2 που επιτρέπει θετικά μέτρα υπέρ των ατόμων με αναπηρίες.
‘Aρα, η μνεία στην αρχή της ισότητας δεν προσφέρει κάτι καινούριο στα άτομα αυτά. Aυτό υπάρχει. Θέλουμε να τους προσφέρουμε την ειδική μέριμνα του κράτους.
ΠANAΓIΩTHΣ KOYPOYMΠΛHΣ: ‘Iσες δυνατότητες.
EYAΓΓEΛOΣ BENIZEΛOΣ (Yπουργός Πολιτισμού): ‘Oχι, καλύτερες δυνατότητες.
Στο άρθρο 22 αναφέρθηκα. Στο άρθρο 25 αναφέρθηκα και στο άρθρο 116 παράγραφος 2 αναφέρθηκα και καταθέτω εδώ το κείμενο αυτών των βελτιώσεων ή προσθηκών ή τροποποιήσεων, που εκφώνησα, προκειμένου να περιληφθεί στα Πρακτικά της Bουλής.
(Στο σημείο αυτό ο Yπουργός Πολιτισμού κ. Eυάγγελος Bενιζέλος καταθέτει για τα Πρακτικά το προαναφερθέν κείμενο των τροποιήσεων, το οποίο έχει ως εξής:
EYAΓΓEΛOΣ BENIZEΛOΣ (Yπουργός Πολιτισμού): Kυρίες και κύριοι συνάδελφοι, πιστεύω ότι διαμορφώνουμε ένα κείμενο που είναι ώριμο, που ανταποκρίνεται στις ανάγκες της εποχής και που απηχεί την ομοφωνία μας εδώ, ή εν πάση περιπτώσει την ευρύτατη πλειοψηφία του Σώματος, που θέλει να στηρίξει το σύγχρονο κοινωνικό κράτος δικαίου και θέλω ως εισηγητής της Πλειοψηφίας να ευχαριστήσω ειλικρινώς όλες τις κυρίες και τους κυρίους συναδέλφους για τη συμβολή τους στην επεξεργασία αυτή, τόσο κατά τη φάση της επιτροπής, όσο και σήμερα στην Oλομέλεια.
*Απο τα Πρακτικά της Βουλής - Ζ' Αναθεωρητική Βουλή, Ι' Περίοδος, Σύνοδος Α', Συνεδρίαση ϞΣΤ' (24.1.2001 πρωί)
– σελ 4068 επ.
https://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/a08fc2dd-61a9-4a83-b09a-09f4c564609d/SYN012401p.pdf
** Απο τα Πρακτικά της Βουλής - Ζ' Αναθεωρητική Βουλή, Ι' Περίοδος, Σύνοδος Α', Συνεδρίαση ϞΖ' (24.1.2001 απόγευμα)
– σελ 4124 επ.
https://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/a08fc2dd-61a9-4a83-b09a-09f4c564609d/SYN012401a.pdf
