Επίμετρο Ευάγγελου Βενιζέλου στο βιβλίο του Ανδρέα Γιαννόπουλου (επιμ), «Οι τόποι της εξουσίας», εκδόσεις Παπαδόπουλος, 2025, σελ. 189-193
Η τοπογραφία της εξουσίας:
Μνήμες, συμβολισμοί και μετωνυμίες στον δημόσιο χώρο
Η εξουσία δεν ασκείται μόνο μέσω θεσμών και διαδικασιών· εγκαθίσταται, κατοικεί και αναπαράγεται σε «τόπους» που διαθέτουν οι ίδιοι πολιτικό κεφάλαιο, έχουν καταστεί σύμβολα και η χρήση τους μετέχει στη σύνθετη διεργασία της νομιμοποίησης της εξουσίας. Άλλωστε, η πολιτική δεν ορίζεται τυχαία ως μια συνεχής άσκηση διαχείρισης συμβόλων. Η σωματική παρουσία στον τόπο της εξουσίας, με τη στενότερη έννοια της έδρας των πολιτειακών οργάνων, συνιστά σε κάποιες περιπτώσεις θεσμική προϋπόθεση για την άσκηση της αρμοδιότητας. Ένας βουλευτής δεν μετέχει στο κοινοβουλευτικό έργο παρά μόνο εντός του Μεγάρου της Βουλής στο οποίο συνεδριάζει η Ολομέλεια και οι κοινοβουλευτικές επιτροπές. Ακόμη και όταν μετέχει με επιστολική ψήφο ή μέσω τηλεδιάσκεψης (μετά τις πρακτικές που επέβαλε η πανδημία) το ψηφοδέλτιο πρέπει να πέσει ως υλική πράξη στην κάλπη που βρίσκεται στο κτήριο της Βουλής ή πάντως να καταγραφεί από τους επί του καταλόγου βουλευτές και η ψηφιακή εικόνα πρέπει να προβάλλεται στην αίθουσα της συνεδρίασης.
Στη θεωρητική συζήτηση, ο «τόπος» διαχωρίζεται από τον απλό «χώρο». Ενώ ο χώρος είναι ένα ουδέτερο, γεωγραφικό ή τοπογραφικό σημείο, ο τόπος είναι χώρος που έχει υποστεί κοινωνική επεξεργασία: εμπλουτίζεται με μνήμη, συναίσθημα, ταυτότητα, αλλά και με σχέσεις ισχύος. Η έννοια του τόπου στην πολιτική ζωή, είτε πρόκειται για το Μέγαρο Μαξίμου είτε για την Πλατεία Εξαρχείων, μας καλεί να δούμε την εξουσία ως κάτι περισσότερο από αποφάσεις ή πρόσωπα. Είναι μια σύνθετη χωρική εμπειρία: άλλοτε θεσμική, άλλοτε άτυπη, και ενίοτε αντιφατική.
Η αφετηρία είναι βαθειά πολιτειολογική. Θεμελιώδες στοιχείο του κράτους είναι ο χώρος που οριοθετείται, αποκτά σύνορα και εξελίσσεται σε επικράτεια καθώς κατοικείται από ανθρώπους που καθίστανται πολίτες, χάνουν τα νομαδικά χαρακτηριστικά τους, εγκαθίστανται και μετέχουν σε μια σχέση εξουσίας με αυτούς που την κατέχουν και την ασκούν. Αυτή η εξουσία οργανώνεται σταδιακά με Σύνταγμα και έννομη τάξη που μετατρέπει το ωμό εξουσιαστικό γεγονός σε δικαιοδοσία και αρμοδιότητα. Η εξουσία είτε είναι απλοϊκά αυταρχική είτε εκλεπτυσμένα δημοκρατική και δικαιοκρατική «κατοικεί» σε τοπόσημα.
Αυτό εξηγεί τη γενικευμένη χρήση της μετωνυμίας, του σχήματος λόγου που μνημονεύει την έδρα ή το κτήριο στο οποίο στεγάζεται ένα κρατικό όργανο, γενικότερα ένα κέντρο εξουσίας, εννοώντας αυτό καθ´εαυτό το κρατικό όργανο ή τον φορέα μιας μη κρατικής αλλά πολιτικά κρίσιμης εξουσίας που μπορεί να είναι οικονομική, εκκλησιαστική, επικοινωνιακή, πολιτιστική, ακαδημαϊκή, τεχνολογική, εγχώρια, ευρωπαϊκή ή διεθνής.
Το Ελιζέ παραπέμπει στον Πρόεδρο της Γαλλικής Δημοκρατίας και το Ματινιόν στον περιορισμένης εξουσίας Πρωθυπουργό της. Το πιο τετριμμένο παράδειγμα είναι προφανώς ο Λευκός Οίκος. Το Μπερλεμόν, κτήριο στο οποίο εδρεύει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υποκαθιστά τον τίτλο του οργάνου. Στο πεδίο της νομικής επιστήμης η λέξη Στρασβούργο σημαίνει ΕΔΔΑ, η λέξη Λουξεμβούργο σημαίνει ΔΕΕ και η λέξη Χάγη σημαίνει το Διεθνές Δικαστήριο.
Άρα ο τόπος εξουσίας μπορεί να είναι κτήριο με τις συμπαραδηλώσεις της ιστορίας του, αρχιτεκτονικής και πολιτικής, μπορεί να είναι πόλη με τις πολύ ευρύτερες μνήμες και τους συνειρμούς που προκαλεί, μπορεί να είναι κατά κυριολεξία δημόσιος χώρος, πρωτίστως πλατεία, ο κατεξοχήν χώρος της συνάθροισης και της άσκησης του θεμελιώδους δικαιώματος του συνέρχεσθαι που είναι το «πυρηνικό» δικαίωμα ομαδικής δράσης, δηλαδή πολιτικής συμμετοχής πριν ακόμη και από το δικαίωμα του εκλέγειν.
Ο Ανδρέας Γιαννόπουλος, έχοντας το βίωμα της γαλλικής πρωτεύουσας και του κώδικα επικοινωνίας μεταξύ των παροικούντων τη γαλλική δημόσια ζωή, αντιλήφθηκε με την αναγκαία ευρυχωρία την έννοια του τόπου εξουσίας στην Ελλάδα και ζήτησε τις επιμέρους συμβολές κατά βάση από έμπειρες και έμπειρους δημοσιογράφους που έχουν βιώσει την αίσθηση των αντίστοιχων τόπων ή μάλλον της σχέσης των ανθρώπων της εξουσίας με τους τόπους της.
Το βιβλίο περιλαμβάνει μια γοητευτικά ετερόκλητη και αποκαλυπτική καταγραφή τέτοιων τόπων: «θεσμικά» εμβληματικά κτίρια, στέκια που έχουν καταστεί άτυποι τόποι εξουσίας, μια χαρακτηριστική πλατεία, αυτή των Εξαρχείων, χώρους πολιτισμού, τόπους διακοπών που δεν είναι τώρα τα θερινά ανάκτορα της Κέρκυρας αλλά οι ιδιωτικές προτιμήσεις πολιτικών ηγετών. Οι τόποι αυτοί λειτουργούν ως ενδείξεις ενός ευρύτερου φαινομένου: της «τοπο-θέτησης» της εξουσίας.
Τα επίσημα κτήρια - η Βουλή των Ελλήνων/ Παλιά Ανάκτορα, το Προεδρικό Μέγαρο/ πρώην Βασιλικά Ανάκτορα, το Μέγαρο Μαξίμου ως έδρα του Πρωθυπουργού και πρώτη κατασκευή οπλισμένου σκυροδέματος (béton armé) στην Αθήνα, το Υπουργείο Εξωτερικών / κατοικία του δωρητή Ανδρέα Συγγρού - είναι φορτισμένα σύμβολα του εθνικού κράτους και της πολιτικής του Ιστορίας. Η θέση τους στο αστικό τοπίο, η αρχιτεκτονική τους μορφή, η χρήση τους για νομιμοποιητικές τελετουργίες με στοιχεία πολιτικής θεολογίας (π.χ. ορκωμοσίες ), όλα αυτά συγκροτούν τη δημόσια εικόνα του κράτους. Δεν είναι απλώς «γραφεία», αλλά «σκηνές» θεατρικής (ανα)παράστασης της κυριαρχίας. Στα ελληνικά η αναπαράσταση διαφοροποιείται από την αντιπροσώπευση. Στα αγγλικά και τα γαλλικά οι δύο έννοιες συγκλίνουν στον όρο representation / représentation.
Παράλληλα, ξεδιπλώνεται ένας κόσμος άτυπων τόπων: στέκια στο Κολωνάκι, γραφεία εφημερίδων, ήρεμα ή κοσμικά νησιά που σηματοδοτούν όψεις του ελληνικού καλοκαιριού. Εκεί, η εξουσία κυκλοφορεί επειδή τόπος της είναι οι άνθρωποι που την ασκούν άμεσα και επίσημα ή έμμεσα και ανεπίσημα.
Προφανώς η «τοπο- γραφία» της εξουσίας δεν μένει σταθερή. Από τα αρχοντικά του κέντρου της Αθήνας του 19ού και του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, έχουμε προπολλού μετακινηθεί στα Βόρεια και τα Νότια Προάστια, από τα γραφεία των εφημερίδων περί την Πλατεία Συντάγματος έχουμε προ πολλού μετακινηθεί στα τηλεοπτικά στούντιο που άνθησαν στην δεκαετία του 1990 και του 2000. Τώρα ζούμε την εποχή της αποϋλοποίησης, του διαδικτύου, του κυβερνοχώρου, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, της τεχνητής νοημοσύνης, της διαρκούς τεχνολογικής καινοτομίας και έκπληξης. Η μετάβαση από τον αστικό τόπο στον ψηφιακό χώρο δεν σημαίνει εξαφάνιση της εξουσίας, αλλά επαναπροσδιορισμό της χωρικής της διάστασης, θα έλεγε σχεδόν προφητικά ο Edward Soja. Άλλωστε η εξουσία είναι πάντα συνυφασμένη με τον μύθο και την αφήγηση. Με το θέαμα, θα έλεγε ο πάντα επίκαιρος Guy Debord. Άρα χρειάζεται σκηνή.
Δίπλα στους τόπους εξουσίας υπάρχουν οι αντι-τόποι: χώροι που συμβολίζουν την «αντίσταση» ή τη ρωγμή στην κυρίαρχη εξουσία. Τα Εξάρχεια ως άβατο, η άνω και η κάτω πλατεία Συντάγματος την εποχή των «αγανακτισμένων» του 2011, τα πανεπιστήμια με τη διεκδίκηση ενός ασύλου εντός ή εκτός εισαγωγικών που θέτει υπό τη δοκιμασία της βίας την ακαδημαϊκή ελευθερία και την ελευθερία του λόγου – όλοι αυτοί οι τόποι αποκτούν πολιτική σημασία ακριβώς επειδή αμφισβητούν την κανονικότητα της εξουσίας. Η μάχη για το ποιος κατέχει ή επανανοηματοδοτεί έναν τόπο είναι βαθιά πολιτική - όχι απλώς αστυνομική ή χωροταξική θα έλεγε πριν πενήντα χρόνια, όταν ήμουν φοιτητής, ο Henri Lefebvre.
Στο υπόβαθρο της τοπογραφίας της εξουσίας, όπως καταγράφεται στο βιβλίο, υφέρπουν δύο θεμελιώδεις παραδοχές που δεν μπορούμε να τις αγνοήσουμε. Πρώτον, οι τόποι εξουσίας είναι όλοι αθηναϊκοί. Η Θεσσαλονίκη και όλη η ελληνική περιφέρεια με εξαίρεση δύο νησιά των Κυκλάδων τοποθετείται σε αντίστιξη. Δεύτερον, οι περισσότεροι και κρισιμότεροι τόποι εξουσίας βρίσκονται στη ζώνη στην οποία δεν εισήλθαν οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ τον Δεκέμβριο του 1944, επίτευγμα που αποδίδεται στον Βρετανό στρατηγό Σκόμπι.
Έχοντας ζήσει πολλά χρόνια της ζωής μου στους τόπους που περιλαμβάνονται στο βιβλίο αυτό, το προσλαμβάνω ως οικείο. Κάποιες / κάποιοι από τους συγγραφείς μου κάνουν την τιμή να με μνημονεύουν ως προσωρινό χρήστη ή οικοδεσπότη ορισμένων από τους τόπους αυτούς. Θα μπορούσαν να προστεθούν και πολλοί άλλοι, το Υπουργείο Οικονομικών στην πλατεία Συντάγματος, το λεγόμενο καταχρηστικά Πεντάγωνο, η έδρα δηλαδή του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας και των Γενικών Επιτελείων, το κτήριο της ΕΡΤ ως δείγμα των τόπων εκπομπής των τηλεοπτικών σταθμών. Οι τόποι όμως που περιλαμβάνονται στο βιβλίο μας δίνουν την πλήρη αίσθηση του χώρου και του τρόπου χάρη στον επιμελητή και τις/ τους συγγραφείς που συνέπραξαν με γνώση και κέφι. Αξίζουν συγχαρητήρια!
Ο δημόσιος χώρος λοιπόν είναι το πεδίο όπου η εξουσία κατοικεί, εναλλάσσεται, συμβολοποιείται ή αμφισβητείται. Η εξουσία δεν είναι μόνο νομικό πρόσταγμα, αλλά χωρική πρακτική. Καθώς προχωρούμε στον 21ο αιώνα, όπου η τεχνολογία αποσπά την εξουσία από την υλικότητά της, το ερώτημα μένει ανοιχτό: μπορεί η εξουσία να παραμείνει «τοπική»; Ό,τι κι αν ισχύει, ο τρόπος που σκεφτόμαστε τους τόπους της εξουσίας αποκαλύπτει τελικά το πώς σκεφτόμαστε την ίδια την πολιτική.-
