25 Σεπτεμβρίου 2025
Άρθρο Ευάγγελου Βενιζέλου για την εφημερίδα Κεφάλαιο και το Capital σε συνεργασία με τους ΝΥΤ στο αφιέρωμα «Μεγάλες Ιδέες» με κεντρικό θέμα «Τι είναι Ιστορία;»
Τι είναι Ιστορία;
Αναζητώντας τον ορισμό της Ιστορίας, μπορούμε νομίζω να πούμε ότι Ιστορία είναι η σχέση μας με το παρελθόν ως διαδοχή γεγονότων και εντέλει καταστάσεων. Η Ιστορία είναι, όμως, και το υπόβαθρο των καταστάσεων που συγκροτούν το παρόν και προδιαγράφουν το μέλλον. Η Ιστορία είναι, συνεπώς, η συλλογική αλλά και η ατομική σχέση μας με τον χρόνο και ιδίως με τις πυκνώσεις του.
Υπό αυτή την εκδοχή της, η Ιστορία είναι μια άσκηση πατριδογνωσίας και αυτογνωσίας ταυτοχρόνως. Μόνο μέσα στα συμφραζόμενά της υπάρχουμε και από αυτά προσδιοριζόμαστε. Η Ιστορία είναι, συνεπώς, μια πρόσληψη και ένα αφήγημα ταυτοχρόνως συλλογικό και προσωπικό, επιστημονικό και πολιτικό.
Η Ιστορία, όπως την ορίζουμε, είναι το αντικείμενο της ιστοριογραφίας ως επιστήμης αλλά και το πεδίο πάμπολλων μη επιστημονικών χρήσεων της, κυρίως ιδεολογικών και πολιτικών. Αυτό συμβαίνει πρωτίστως στο πεδίο της σχολικής και της λεγόμενης δημόσιας Ιστορίας, αλλά εντοπίζεται συχνά και στο πεδίο της ιστορικής έρευνας και της ακαδημαϊκής ιστοριογραφίας.
Καθώς εδώ διατυπώνεται ένας σύντομος δοκιμιακός λόγος περί Ιστορίας, αδικούνται κατάφωρα - ελπίζω συγγνωστά - οι πάμπολλες πτυχές και αποχρώσεις της τεράστιας συζήτησης που έχει εξελιχθεί στο πεδίο της Θεωρίας και της μεθοδολογίας της Ιστορίας αλλά και της λεγόμενης Φιλοσοφίας της Ιστορίας, που στις πιο σημαντικές στιγμές της είναι η Φιλοσοφία χωρίς άλλο προσδιορισμό.
Είναι, παρόλα αυτά, θεμιτό στον δημόσιο λόγο να τίθεται και να επιχειρείται να απαντηθεί, με τις αποσκευές που διαθέτει η καθεμία και ο καθένας μας, το ερώτημα: Τι είναι Ιστορία. Διεθνώς, άλλωστε, στη δημόσια συζήτηση, κυριαρχεί η έννοια της Ιστορίας. Το «τέλος» της είχε, ως γνωστόν, εξαγγελθεί πρόωρα και εντέλει ανιστόρητα με την κατάρρευση του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού και τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης στις αρχές της τελευταίας δεκαετίας του εικοστού αιώνα. Τη «σωστή πλευρά» της Ιστορίας διεκδικούν οι πλευρές που μετέχουν σε κάθε εν εξελίξει σύγκρουση και όσοι καλούνται να τοποθετηθούν απέναντι σε στρατηγικά διλήμματα. Η Ιστορία, ως ψύχραιμος αλλά συνήθως αργοπορημένος κριτής, αξιολογεί τις πολιτικές επιλογές, αυταρχικές αλλά και δημοκρατικές καθώς η δημοκρατία - δυστυχώς μειονοτικό και περιορισμένης οικουμενικά επιρροής σύστημα διακυβέρνησης - κινείται από τη φύση της μεταξύ συγκυρίας και Ιστορίας. Οι περιοδικές και επαναλαμβανόμενες εκλογές που είναι το συστατικό της στοιχείο επηρεάζονται εξ ορισμού από τη συγκυρία, αλλά οι καταστάσεις που δημιουργούνται αξιολογούνται με βάση τον μακρό ιστορικό χρόνο.
Η ίδια η εθνική ταυτότητα αλλά και η υπέρβασή της, για παράδειγμα η ευρωπαϊκή ιδέα και η προοπτική της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, θεμελιώνονται στην επίκληση της Ιστορίας. Η έννοια της Δύσης και η φιλελεύθερη δημοκρατία ως αξιακή επικράτειά της, θεμελιώνεται σε μια ιστορική αφήγηση που τώρα αμφισβητείται, αν όχι ευθέως, πάντως εμμέσως πλην σαφώς. Πρόκειται άλλωστε για μια ιστορική αφήγηση που αναγκάζεται να επεκτείνεται στο παρελθόν, καθώς φοβάται ότι κλείνει ο ορίζοντάς της προς το μέλλον.
Η Ελλάδα μέσα στα νέα παγκόσμια συμφραζόμενα καλείται να επανεξετάσει τη σχέση της με την Ιστορία. Δεν αρκεί πλέον η επανάπαυση στις δάφνες του ιστορικού έθνους με μακρά συνέχεια, που διαχειρίζεται την κληρονομιά του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, διεκδικεί ως ελληνική την ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία και την ορθοδοξία, ανήκει στην Ευρώπη αλλά όχι στον πυρήνα της πολιτικής της θεολογίας και στη Δύση, αλλά θεωρεί ότι έχει προνομιακή σχέση με μια αίσθηση της καθ´ημάς Ανατολής. Τώρα πλέον η Δύση βρίσκεται υπό συζήτηση ως στρατηγική οντότητα και κυρίως ως ευρωαμερικανικός οικονομικός, αξιακός και αμυντικός άξονας. Η Ευρώπη νιώθει, λόγω ανασφάλειας, να ενισχύεται η σημασία της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης, αλλά και πάλι λόγω ανασφάλειας οι επιμέρους εθνικές προτεραιότητες υπαγορεύουν αποκλίσεις από μια ενιαία στρατηγική.
Η Ιστορία βλέπουμε συνεπώς ότι όχι μόνο δεν έχει «τελειώσει», αλλά γράφει νέα κεφάλαια, απροσδόκητα, δύσκολα, απαιτητικά στα οποία δεν υπάρχει χώρος για επίκληση ιστορικών τίτλων, καθώς κυριαρχεί ο ρεαλισμός ή μάλλον ο κυνισμός της ισχύος και η σαρωτική πραγματικότητα του συσχετισμού των δυνάμεων. Το πληθυσμιακό μέγεθος, ο εθνικός πλούτος, η στρατιωτική ισχύς, η ετοιμότητα ανάληψης κινδύνων, η ύπαρξη ενεργού εθνικού αφηγήματος και κυρίως η γεωγραφία είναι οι βασικές παράμετροι του τρόπου με τον οποίο γράφεται η Ιστορία. Κατά βάθος πάντα αυτό συνέβαινε, αλλά μετά τον Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο κυριάρχησε μια «εξωραϊστική» γλώσσα που σχεδόν όλοι χρησιμοποιούσαν, αλλά ήξεραν ότι την κρίσιμη στιγμή δεν θα αποδώσει την πραγματικότητα. Τώρα είναι προφανές ότι το Διεθνές Δίκαιο και η διεθνής νομιμότητα δυστυχώς κατέχουν πολύ μικρή θέση στο σώμα της Ιστορίας.
Η κλιματική κρίση μας δείχνει πλέον ότι η Ιστορία είναι σε μεγάλο βαθμό, αλλά όχι αποκλειστικά, ανθρωπογενής. Φυσικές καταστροφές και πανδημίες έχουν ασκήσει καταλυτική επίδραση στις εξελίξεις και έχουν διαμορφώσει πολλές ιστορικές περιόδους. Τώρα προστίθεται η διάσταση της Τεχνητής Νοημοσύνη που σχετικοποιεί το τι είναι ανθρωπογενές, κυρίως όμως αλλάζει τα δεδομένα της μνήμης, χωρίς την οποία δεν συγκροτείται η Ιστορία. Η υπερυπολογιστική μνήμη καθιστά την Τεχνητή Νοημοσύνη το μεγάλο αποθετήριο των ιστορικών τεκμηρίων. Ο άνθρωπος καλείται να έχει συνείδηση της Ιστορίας, ενώ ο νους του δεν έχει τη χωρητικότητα που απαιτείται προκειμένου να καταχωρίσει και να επεξεργαστεί τον όγκο των διαθέσιμων πληροφοριών.
Η ερώτηση « τι είναι Ιστορία;» απευθύνεται πλέον εξίσου στον ανθρώπινο νου και στα συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης, που απαντούν με μεγαλύτερη βιβλιογραφική πληρότητα, αν και όχι πάντα με ακρίβεια, αλλά χωρίς την αίσθηση του ανήκειν που έχει ο άνθρωπος χάρη στην Ιστορία και μέσω αυτής. -
* Ευ. Βενιζέλος, Ομότιμος καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή ΑΠΘ. Πρώην αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών.
