6.4.2020
Ευάγγελος Βενιζέλος
Η πανδημία ως πρόκληση για τη φιλελεύθερη δημοκρατία και προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων*
Σας ευχαριστώ πολύ για την πρόσκληση. Χαίρομαι που βρίσκομαι σε μια ομήγυρη θεολόγων διεθνούς επιπέδου.
Αυτά που μας προβληματίζουν εδώ στην Ελλάδα, προβληματίζουν διεθνώς. Μάλιστα τολμώ να πω ότι το ελληνικό Σύνταγμα είναι ένα από τα πιο προσεκτικά συντάγματα που υπάρχουν στην Ευρώπη, ένα από τα πιο φιλελεύθερα με την πολιτική έννοια του όρου. Η προσωπική ελευθερία και η προσωπική ασφάλεια είναι απολύτως εγγυημένες. Τα ζητήματα που αφορούν τις καταστάσεις ανάγκης είναι ρυθμισμένα με εξαιρετικά συγκρατημένο τρόπο.
Σε άλλες χώρες, ακόμη και σε χώρες μέλη της ΕΕ υπάρχει ευκολία, ορισμένες φορές επικίνδυνη, να τίθενται σε εφαρμογή οι λεγόμενες καταστάσεις ανάγκης ( state of emergency / état d’urgence) ή καταστάσεις εξαίρεσης ( state of exception/ état d’exception ), οι οποίες κορυφώνονται στην γνωστότερη κατάσταση εξαίρεσης, που είναι η κατάσταση πολιορκία ( état de Siege / State of Siege ή Martial law). Στην Γαλλία, χώρα με φιλελεύθερη παράδοση, ψηφίστηκε νόμος λόγω της πανδημίας για την υγειονομική κατάσταση ανάγκης ( état d'urgence sanitaire) τις τελευταίες μέρες.
Είναι όμως άλλη νομική κατάσταση η επιβολή προσωρινών περιορισμών σε ορισμένα θεμελιώδη δικαιώματα λόγω της υγειονομικής κρίσης με τις σχετικές συνταγματικές διατάξεις που θεμελιώνουν τα δικαιώματα και προβλέπουν τη δυνατότητα επιβολής κάποιων περιορισμών να βρίσκονται σε ισχύ και άλλη νομική κατάσταση η αναστολή της ισχύος των συνταγματικών διατάξεων που θεμελιώνουν την προστασία ορισμένων θεμελιωδών δικαιωμάτων.
Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η εθνικού χαρακτήρα κατάσταση εξαίρεσης να οδηγεί ορισμένα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης ( 11 από τα 47 ) να ζητήσουν παρέκκλιση ( derogation / dérogation ) από την ΕΣΔΑ. Να προσφύγουν δηλαδή στην εφαρμογή του άρθρου 15 της ΕΣΔΑ που προβλέπει ότι σε περιπτώσεις πολέμου ή σοβαρής απειλής κατά του Έθνους, που μπορεί να οφείλεται και σε λόγους υγείας, ένα κράτος μέλος έχει την δυνατότητα να ζητήσει παρέκκλιση από την προστασία που προσφέρει η ΕΣΔΑ, με εξαίρεση την προστασία της ζωής, την απαγόρευση των βασανιστηρίων, την απαγόρευση της δουλείας και την απαγόρευση της αναδρομικής ισχύος ποινικού νόμου.
Μεταξύ των κρατών αυτών περιλαμβάνονται και κράτη μέλη της ΕΕ, όπως η Ρουμανία και η Εσθονία, ενώ η Ουγγαρία δεν έχει κινήσει την τυπική διαδικασία της παρέκκλισης από την ΕΣΔΑ αλλά έχει κηρυχθεί κατά το Σύνταγμα της σε κατάσταση εξαίρεσης. Το ουγγρικό Σύνταγμα έχει τις πιο έντονες ιδεολογικές αναφορές, εκπέμπει έντονο εθνικιστικό άρωμα, είναι ίσως το πιο προκατειλημμένο στα θέματα αυτά και προβλέπει πέντε διαφορετικά καθεστώτα εξαίρεσης: όχι μόνο κατάσταση πολιορκίας και κατάσταση πολέμου, αλλά και κατάσταση επείγουσας ανάγκης, και άλλες καταστάσεις, οι οποίες παραδόξως δεν περιλαμβάνουν ρητά τα θέματα υγείας. Αλλά με αναλογική προφανώς εφαρμογή το Ουγγρικό Κοινοβούλιο ψήφισε την εφαρμογή του καθεστώτος αυτού, τη θέση σε ισχύ του State of Emergency, και ανέστειλε τις λειτουργίες του κοινοβουλίου, κάτι το οποίο είναι περιττό πρακτικά. Η κυβέρνηση του κ. Όρμπαν, ελέγχει ούτως ή άλλως την πλειοψηφία των 2/3 της Βουλής άρα θα μπορούσε να ψηφίσει ότι θέλει. Αλλά η συμβολική αξία της αναστολής της λειτουργίας του Κοινοβουλίου, είναι πολύ μεγάλη. Εκπέμπει έντονο μήνυμα αμφισβήτησης της Δημοκρατίας, της επάρκειας της Δημοκρατίας, υπό καθεστώς πανδημίας.
Η πανδημία COVID19 ως παγκόσμιο φαινόμενο που ξεκίνησε από την Κίνα, ενώ θέτει σε αμφισβήτηση το κεκτημένο της νεωτερικότητας, αναδεικνύει ένα πολύ σημαντικό τμήμα του κεκτημένου αυτού που είναι το κράτος καθ’ εαυτό, το εθνικό κράτος. Όλοι προσβλέπουν στο κράτος ως διαχειριστή της κρίσης, και θα προσβλέπουν ακόμα περισσότερο στην οικονομική ενίσχυση από το κράτος, σε κεϋνσιανές πολιτικές. Αυτό το κράτος είναι και ισχυρό και ανίσχυρο ταυτοχρόνως. Η κυριαρχία του ασκείται αλλά και αμφισβητείται από έναν μικρό και αόρατο υβριδικό εχθρό όπως είναι ο κορωνοϊός.
Αυτό λοιπόν το κράτος πρέπει τώρα να διαχειριστεί την κρίση ανεξαρτήτως του εσωτερικού πολιτικού συστήματος. Καλούνται να διαχειριστούν την κρίση αυταρχικά πολιτεύματα όπως η Κίνα ή η Ρωσία, δημοκρατικά πολιτεύματα διαφόρων ειδών, από τις ΗΠΑ έως την Ελλάδα. Πρέπει να αποδείξει η δημοκρατία ότι μπορεί να διαχειριστεί την κρίση, σεβόμενη στο μέτρο του δυνατού τα θεμελιώδη δικαιώματα και τους θεσμούς της δημοκρατίας, άρα έχει πολύ μεγάλη σημασία να λειτουργούν αντίβαρα. Αντίβαρα στο εσωτερικό του κράτους δικαίου, δηλαδή να λειτουργούν εντατικά όλα τα δικαιώματά μας που δεν συνδέονται με την πανδημία, όπως η ελευθερία του λόγου, η ελευθερία της έρευνας, η ελευθερία της διδασκαλίας, η ελευθερία της ενημέρωσης. Και οπωσδήποτε να λειτουργούν έστω με υγειονομικούς περιορισμούς οι δημοκρατικοί θεσμοί, δηλαδή κυρίως το κοινοβούλιο.
Στην Ελλάδα λοιπόν το ακραίο σημείο στο οποίο φτάνει το Δίκαιο της Ανάγκης ως συντεταγμένη κατάσταση προβλεπόμενη από το Σύνταγμα και την έννομη τάξη, (είναι άλλο ζήτημα το ασύντακτο Δίκαιο της Ανάγκης που υπερβαίνει τις προβλέψεις της έννομη τάξης), κορυφώνεται σε έναν πολύ ήπιο θεσμό που είναι οι Πράξεις Νομοθετικού Περιεχομένου (ΠΝΠ) του άρθρου 44. Η εκτελεστική εξουσία νομοθετεί πρωτογενώς, αλλά οι πράξεις της πρέπει να υποβληθούν στη Βουλή για κύρωση, αλλιώς παύουν να ισχύουν. Η ΠΝΠ κατά το περιεχόμενό της, όχι κατά τους λόγους που οδήγησαν στην έκδοσή της, υπόκειται σε δικαστικό έλεγχο, άρα το δικαστήριο ελέγχει τα μέτρα από πλευράς συνταγματικότητας.
Στην Γαλλία ήδη έχουν εκδοθεί αρκετές αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας σε σχέση με τη συνταγματικότητα πράξεων ή παραλείψεων της κυβέρνησης σχετικών με την ανάσχεση και διαχείριση της πανδημίας . Ήδη πριν την επιβολή του λεγόμενου lockdown η ένωση των νέων γιατρών ζήτησε να ληφθούν αυστηρότερα μέτρα: πχ απαγορεύσεις στην κυκλοφορίας ή τουλάχιστον απαγόρευση της λειτουργίας των λαϊκών αγορών και την διενέργεια τεστ για τους υγειονομικούς. Το γαλλικό, όπως και το ελληνικό Συμβούλιο της Επικρατείας θα άφησε την πολιτική εξουσία να κλιμακώνει τα μέτρα με βάση τις εισηγήσεις των ειδικών και δεν υποκαταστάθηκε στην προκειμένη περίπτωση στο ρόλο της πολιτικής εξουσίας.
Πού βρισκόμαστε σήμερα; Έχουν επιβληθεί αυστηροί περιορισμοί στην ελευθερία της κίνησης. Η ελευθερία της κίνησης είναι η μήτρα που γεννάει τον δημόσιο χώρο, την επικράτεια, την αγορά ως forum, την αγορά ως market, γεννά την αντιπροσωπευτική δημοκρατία, γεννά την θρησκευτική ελευθερία με τη νεωτερική έννοια του όρου, και γεννά και το καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Γιατί χωρίς κίνηση, χωρίς μετακίνηση δεν έχεις εμπόριο, χωρίς εμπόριο δεν έχεις συσσώρευση κεφαλαίου, δεν έχεις βιομηχανία, και βέβαια δεν έχεις και τους αντίστοιχους πολιτικούς μηχανισμούς που δημιουργούνται μέσα από τις διαδικασίες αυτές. Η ελευθερία της κίνησης είναι η ατομική, η σωματική ελευθερία (άρθρο 5 παρ. 3 του ελληνικού συντάγματος). Προβλέπει το Σύνταγμά μας ρητά τη δυνατότητα επιβολής τέτοιων περιορισμών για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας και της υγείας ασθενών. Βέβαια δεν φαντάστηκε ποτέ ο συντακτικός νομοθέτης ότι θα φτάναμε σε τόσο ακραία μέτρα, έντονα και διαρκή, αλλά η αναλογικότητα των μέτρων εξαρτάται από τα επιδημιολογικά δεδομένα, από διεθνείς επιστημονικές παραδοχές, οι οποίες εξειδικεύονται ανά χώρα. Και είδαμε ότι όσες χώρες δεν ακολούθησαν το μοντέλο αυτό, οδηγήθηκαν σε αδιέξοδο όπως συνέβη με το Ηνωμένο Βασίλειο, με τις ΗΠΑ και με τη σοσιαλδημοκρατική Σουηδία.
Άρα τα μέτρα προβλέπονται συνταγματικά στο άρθρο 5 παρ 4 και την ερμηνευτική δήλωση υπό το άρθρο 5 που είναι ισότιμη συνταγματική διάταξη. Όλα αυτά προβλέπονται ακόμη πιο έντονα στην ΕΣΔΑ για λόγους υγείας. Εφόσον τηρούνται οι προϋποθέσεις που πρέπει προβλέπονται για κάθε περιοριστικό μέτρο: να το προβλέπει νόμος και να γίνεται σεβαστή η αρχή της αναλογικότητας, δηλαδή να πρόκειται για μέτρο το οποίο είναι πρόσφορο για τον σκοπό που επικαλείται, αναγκαίο σε μία δημοκρατική κοινωνία και το ηπιότερο δυνατό.
Πάντα όμως μιλάμε για περιορισμούς, δεν μιλάμε για αναστολή δικαιωμάτων. Θυμίζω ότι όπως είπαμε, υπάρχουν χώρες μέλη της ΕΕ που έχουν ήδη οδηγηθεί σε αναστολή. Στην Ελλάδα ούτε έγινε ούτε θα γίνει αυτό. Δεν θα εφαρμοστεί το άρθρο 48. Ο πόλεμος κατά του ιού είναι μεταφορικός πόλεμος, δεν είναι κυριολεκτικός. Δεν είναι πόλεμος ή επιστράτευση που δικαιολογεί κατάσταση πολιορκίας, αυτό έχει πολύ μεγάλη σημασία. Άλλου μπορεί να χρησιμοποιούνται οι έννοιες με ευκολία, ρητορικά, φιλολογικά, αλλά όταν βρισκόμαστε στο πεδίο του Συντάγματος, βρισκόμαστε στο πεδίο της κυριολεξίας, δεν πρόκειται για πόλεμο, ούτε για επιστράτευση. Πρόκειται για κινητοποίηση, για αγωνία, για εθνική και παγκόσμια προσπάθεια, αλλά όχι για πόλεμο και επιστράτευση.
Βεβαίως αυτό που μένει ως μεγάλη απειλή είναι τα προσωπικά δεδομένα και η προστασία τους τώρα που συγκροτούνται ιατρικά αρχεία ή τίθενται σε λειτουργία ψηφιακοί μηχανισμοί ανίχνευσης των επαφών κάποιου που νοσεί ώστε να περιοριστεί η μετάδοση του κορωνοϊού. Το ζήτημα αυτό για τα κράτη μέλη της ΕΕ ρυθμίζεται σε τρία επίπεδα: πρώτον, στο επίπεδο του Συμβουλίου της Ευρώπης, δηλαδή της ΕΣΔΑ και της γνωστής ως Σύμβασης 108, της Σύμβασης για την Προστασία των Προσωπικών Δεδομένων. Δεύτερον, στο επίπεδο της ΕΕ, του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, του Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δικαιωμάτων και των οδηγιών που διέπουν τις ψηφιακές επικοινωνίες και συναλλαγές και τη λειτουργία του τηλεπικοινωνιακού απορρήτου. Τρίτον, στο επίπεδο του εθνικού Συντάγματος και της εθνικής νομοθεσίας. Αντίστοιχα είναι και τα επίπεδα ανεξάρτητων αρχών και οργάνων που έχουν αρμοδιότητας σχετική με την προστασία των προσωπικών δεδομένων.
Ελπίζω οι μηχανισμοί αυτοί να αποδειχθούν επαρκείς και οι μεγάλοι πάροχοι υποδομών και υπηρεσιών στο τομέα των τηλεπικοινωνιών και του Διαδικτύου να σεβαστούν το θεσμικό οικοδόμημα της Ευρώπης στο ευαίσθητο αυτό πεδίο. Η πανδημία μπορεί να αντιμετωπισθεί με τη χρήση όλων των ψηφιακών δυνατοτήτων χωρίς να παραβιάζονται τα προσωπικά δεδομένα, πέραν των εξαιρέσεων που ούτως ή άλλως προβλέπονται και έχουν θεσπισθεί σε ανύποπτο χρόνο. Οι επόμενες εβδομάδες θα είναι ιδιαίτερα κρίσιμες στο πεδίο αυτό.
Έρχομαι τώρα στο ζήτημα των σχέσεων κράτους και εκκλησίας και στη θρησκευτική ελευθερία υπό συνθήκες εξαιρετικών νομοθετικών μέτρων για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας λόγω της πανδημίας. Η πανδημία δεν επιφέρει κάποια μεταβολή στο νομικό καθεστώς των σχέσεων κράτους και εκκλησίας, με την έννοια της εκκλησίας της επικρατούσας θρησκείας. Ούτε στις σχέσεις του κράτους με όλες τις άλλες θρησκευτικές συσσωματώσεις, όλων των θρησκειών και όλων των δογμάτων. Ούτε μπορεί άλλωστε ο νόμος να επιβάλει περιορισμούς στη θρησκευτική ελευθερία. Ο νόμος δεν επιβάλλει άλλωστε περιορισμούς ή πολύ περισσότερο απόλυτη απαγόρευση στην τέλεση του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας.
Ο νόμος ως έκφραση της κρατικής εξουσίας και της ευθύνης του κράτους να διαχειριστεί την υγειονομική κρίση, επιβάλλει περιορισμούς στην ελευθερία της κίνησης και στο δικαίωμα του συνέρχεσθαι όλων των πολιτών ή μάλλον όλων των ευρισκομένων στην ελληνική επικράτεια. Δεν επιβάλλει περιορισμούς στους πιστούς, στα μέλη της ορθόδοξης εκκλησίας, αλλά σε όλους, ανεξαρτήτως θρησκευτικών ή φιλοσοφικών πεποιθήσεων. Ο περιορισμός της ελευθερίας της κίνησης / μετακίνησης και του συνέρχεσθαι σε ανοικτούς ή κλειστούς χώρους, οδηγεί εξ αντικειμένου σε απαγόρευση του συνέρχεσθαι για θρησκευτικούς λόγους όχι σε απαγόρευση της λατρείας. Εάν η λατρεία δεν προϋποθέτει την συγκέντρωση πολιτών ή εν γένει προσώπων υποκειμένων στην έννομη τάξη του κράτους , αυτή μπορεί να ασκείται απολύτως ελεύθερα.
Το πρόβλημα ανακύπτει, επειδή υπάρχουν εξαιρέσεις για supermarkets ή τράπεζες, αλλά δεν προβλέπονται εξαιρέσεις για λατρευτικούς χώρους. Οι εξαιρέσεις όμως προβλέπονται για τον εφοδιασμό με τρόφιμα και για τις απολύτως αναγκαίες χρηματοπιστωτικές συναλλαγές ή για μικρές μετακινήσεις για αυστηρά προσδιορισμένες πρακτικές ανάγκες. Δεν προβλέπονται εξαιρέσεις για καθαρά πνευματικούς λόγους (θρησκευτικούς, φιλοσοφικούς, εκπαιδευτικούς, καλλιτεχνικούς ). Το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας τελείται, όμως όσοι υπόκεινται στην έννομη τάξη και το Σύνταγμα είναι υποχρεωμένοι να σεβαστούν την υποχρέωση της μη μετακίνησης ( τον περιορισμό της ελευθερίας της κίνησης ), είτε αυτή θίγει την θρησκευτική ελευθερία, είτε την οικονομική ελευθερία, είτε την ελευθερία της εκπαίδευσης, είτε την ελευθερία της πολιτιστικής συμμετοχής κοκ.
Η Εκκλησία όπως εκφράζεται με τις συνοδικές αποφάσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου, της Εκκλησίας της Ελλάδος, της Εκκλησίας της Κρήτης, συνειδητοποιεί ότι «η πανδημία απειλεί τους πιστούς και όχι την πίστη». Οι χριστιανικές κοινότητες των πρώτων αιώνων ενίσχυσαν τους πιστούς προσφέροντας νοσηλεία κατά τις μεγάλες πανδημίες της εποχής. Δεν ύπαρχους διώκτες της πίστης τώρα στην Ελλάδα ή στα αλλά κράτη μέλη της ΕΕ . Η οικειοθελής συμμετοχή στο μαρτύριο ( το λεγόμενο εισπηδητικό μαρτύριο ) είναι εκκλησιαστικά απαγορευμένη. Οι δήθεν ηρωικές δηλώσεις ορισμένων ότι δεν φοβούνται τον κορωνοϊό και επιθυμούν να λάβουν μέρος σε θρησκευτικές - λατρευτικές συναθροίσεις παρά τη νομοθετική απαγόρευση της ελευθερίας της κίνησης ,είναι ανεύθυνες και εγωιστικές . Η υγεία του καθένα είναι διασυνδεδεμένη με την υγεία του άλλου , με τον κίνδυνο διάδοσης του ιού ,με την αλληλεγγύη και την αγάπη που βρίσκεται στο θεμέλιο της κοινωνίας ( society ) , αλλά και της κοινωνίας ( communion ). -
Σημείωση :
Για διεξοδικότερη ανάλυση βλ. : Evangelos Venizelos, "Pandemic, Fundamental Rights and Democracy - The Greek Example" Published on COVID- DEM, April 2020 https://www.democratic-decay.org/research
*Η αρχική μορφή του κειμένου είναι εισήγηση στο διεθνές διαδικτυακό συνέδριο που διοργάνωσε το Center of Ecumenical, Missiological, and Environmental Studies (CEMES) στις 6-11/4/2020, με θέμα «FAITH AND COVID-19»
Δημοσιεύεται στα αγγλικά:
Evangelos Venizelos, “The pandemic as a challenge to liberal democracy and the protection of fundamental rights”, in Petros Vasiliadis (ed), The Church in a period of Pandemic, (CEMES Publication 2020) pp 19-24 [link]
