9 Δεκεμβρίου 2023
Ομιλία Ευ. Βενιζέλου στην παρουσίαση του βιβλίου της Άννας Καραμάνου, «100 χρόνια Τουρκία. 1923-2023» εκδ. ΑΡΜΟΣ
Θα ευχηθώ και εγώ χρόνια πολλά στην Άννα. Νομίζω ότι ήξερε ο Πρόεδρος Ερντογάν ότι παρουσιάζεται το βιβλίο την ημέρα της γιορτής της και είχε κανονίσει να γίνει η επίσκεψη του δύο ημέρες πριν για να δημιουργήσει κλίμα. Η Άννα Καραμάνου είναι μία από τις πολλές εκδοχές του παλαιού ΠΑΣΟΚ, μία από τις πολλές πολιτιστικές εκδοχές, δεν έχει ακολουθήσει το κεντρικό ρεύμα γιατί μετά από μία δραστηριότητα πολύ έντονη, συνδικαλιστικού και πολιτικού ακτιβισμού, γνώρισε την Ευρώπη, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το έμαθε, το σπούδασε, δεν το υπηρέτησε απλώς και έκανε μία οργανωμένη στροφή προς την επιστήμη, προς την έρευνα, προς τη συγγραφή. Ο λόγος της και το έργο της έγινε περισσότερο ακαδημαϊκός, λόγιος, πειθαρχημένος και έχει διαγράψει μία εντυπωσιακή καμπύλη σε αυτόν τομέα. Υπό την έννοια αυτή, η πορεία του ΠΑΣΟΚ την οποία λίγο-πολύ την ξέρετε, την ευνόησε γιατί της άφησε χώρο προκειμένου να αναδείξει την προσωπικότητά της.
Θα ξεκινήσω από την εισαγωγική παρατήρηση της Σίας Αναγνωστοπούλου, την τουρκολογική παρατήρηση που με τα επαγγελματικά της εχέγγυα έκανε. Η Τουρκία είναι πράγματι μία πολυδιασπασμένη χώρα, κυριαρχείται από μεγάλα ανοιχτά μέτωπα τα οποία δεν κλείνουν ποτέ, Τούρκοι- Κούρδοι, εθνοτικογλωσσικές διαιρέσεις. Ισλαμιστές-Κεμαλιστές που είναι κοινωνικοπολιτισμική και πολιτική σύγκρουση, Σουνίτες-Αλεβίτες που είναι μία θρησκευτική σύγκρουση. Αυτό κατανέμει σε τεταρτημόρια την τουρκική κοινωνία και το εκλογικό σώμα και αυτές οι μόνιμες διασπάσεις είναι που επιτρέπουν επί 22 χρόνια στον Ερντογάν να διαμορφώνει απόλυτες πλειοψηφίες στις εκλογές, τη μία φορά θα δείτε να συνεργάζεται με τους Κούρδους, την άλλη να κάνει ανοίγματα σε σχέση με τους Αλεβί, άλλες φορές αναγκάζει τους Κεμαλιστές, το ρεπουμπλικανικό κόμμα, να συνομολογήσουν ότι ο τρομοκρατικός κίνδυνος δεν επιτρέπει να αναπτυχθεί ένα αντιπολιτευτικό αφήγημα το οποίο διαφέρει από τον επίσημο λόγο, τους καθυποτάσσει. Δηλαδή στην πραγματικότητα οι διαιρέσεις του σώματος της κοινωνίας στην Τουρκία επιτρέπουν στον Ερντογάν να συγκροτήσει την πολιτική του ηγεμονία και το υπόστρωμα που υπάρχει, το κοινό, ανάμεσα στα δύο μεγάλα ρεύματα, ας πούμε το ισλαμιστικό και το κεμαλικό, δεν είναι ο αυταρχισμός ως συνολική αντίληψη για μία κοινωνία τόσο δύσκολα κυβερνήσιμη, αυτό το συναντάμε σε όλες τις χώρες αυτού του είδους, από την Αίγυπτο μέχρι την Κίνα, δεν είναι μία ιδιορρυθμία τουρκική. Νομίζω ότι το κοινό υπόστρωμα, ο παρονομαστής, είναι η πολιτική θεολογία και ο κεμαλισμός είναι πολιτική θεολογία, όπως και ο γαλλικός σεκουλαρισμός, το état laïque, έχει στοιχεία θρησκευτικά, εμφανίστηκε ως μία πολιτική θρησκεία μετά τη γαλλική επανάσταση και ο κεμαλισμός χρησιμοποίησε τα απλά μοτίβα ενός θρησκευτικού λόγου. Ο Ερντογάν είναι ιεροκήρυκας στις βασικές του σπουδές, πριν σπουδάσει διοίκηση επιχειρήσεων και ασχοληθεί με την πολιτική, ο λόγος του είναι πάντα απλός διότι λειτουργεί από άμβωνος. Στην πραγματικότητα κεμαλισμός και ισλαμισμός επαγγέλλονται διαφορετικές εκδοχές μίας πολιτικής θεολογίας.
Το Συμβούλιο της Ευρώπης ενδιαφέρεται πάρα πολύ, τα μέλη του, μεταξύ των οποίων και η Τουρκία φυσικά, να μην αποδέχονται αυτό που λέγεται ισλαμιστικός συνταγματισμός, να μην είναι δηλαδή ταυτόχρονα και μέλη της λεγόμενης Διακήρυξης του Καΐρου που αποδέχεται τον ισλαμιστικό συνταγματισμό, αλλά υπάρχουν πολλά κράτη μέσα στη μεγάλη Ευρώπη, μέσα στους θεσμούς δηλαδή του ευρωπαϊκού κράτους δικαίου και της ευρωπαϊκής δημοκρατίας που είναι το Συμβούλιο της Ευρώπης, που μετέχουν και στη Διακήρυξη του Καΐρου.
Εμείς πρέπει να αποφασίσουμε, όχι μόνο πώς βλέπουμε την Τουρκία που δεν την μελετάμε εις βάθος, έχουμε μία επιφανειακή, ειδησιογραφική, συγκυριακή προσέγγιση, εμείς πρέπει να αποφασίσουμε ποια Τουρκία θέλουμε. Θέλουμε μία Τουρκία η οποία παρ’ όλες τις επαμφοτερίζουσες συμπεριφορές, τις παλινδρομήσεις και τους εξαιρετισμούς της, εν τέλει μένει εντός δυτικού πλαισίου, μένει χώρα μέλος του ΝΑΤΟ, μένει χώρα σε τελωνειακή ένωση με την Ευρωπαϊκή Ένωση, χώρα που αποδίδει πολύ μεγάλη σημασία στη σχέση της με τις Ηνωμένες Πολιτείες; Το καταλυτικό είναι το τρίτο, η σχέση με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ή θέλουμε μία Τουρκία η οποία αποκτά αντιδυτικά χαρακτηριστικά, σπάει το πλαίσιο, φεύγει από το ΝΑΤΟ και βρισκόμαστε εμείς να είμαστε το προκεχωρημένο φυλάκιο του ΝΑΤΟ στην περιοχή και να έχουμε να αντιμετωπίσουμε μία αντι-ΝΑΤΟϊκή Τουρκία και από πίσω τη Συρία, το Ιράκ, το Ιράν και ό,τι αντιμετωπίζει αυτή τη στιγμή στο ευρύ φάσμα των συνόρων της .
Το αφήγημα με το οποίο έπεισε η Ελλάδα τις δυτικές δυνάμεις της εποχής της ελληνικής επανάστασης ότι αξίζει τον κόπο να αναγνωριστεί η ανεξαρτησία της, είναι το αφήγημα ότι αυτό το νέο κράτος, με ζωτική δύναμη, θα ανακόπτει από κοινού με την Τουρκία την κάθοδο της Ρωσίας στις θερμές θάλασσες, στη Μεσόγειο. Αυτό είναι πάντα το σχέδιο, το σχέδιο είναι αυτό και εν ονόματι αυτού του σχεδίου η Ελλάδα και η Τουρκία εντάχθηκαν στο ΝΑΤΟ το 1952 από κοινού, η από κοινού ένταξη σήμαινε ότι η Δύση η ψυχροπολεμική, έχοντας πολύ έντονες εμπειρίες την εποχή εκείνη, ήθελε να υπάρχει αυτό το ζεύγος δυνάμεων. Άρα και εμείς πρέπει τώρα να διατυπώσουμε ένα αφήγημα για το πώς φανταζόμαστε την Τουρκία και τη σχέση μας με την Τουρκία. Προφανώς η Τουρκία είναι μία χώρα «ατελώς δυτική», δεν ισχυρίστηκε ότι είναι δυτική χώρα, συμφωνώ απολύτως με αυτό που είπε η κα. Αναγνωστοπούλου προηγουμένως, ούτως ή άλλως είναι ευρασιατική, δεν διεκδικεί αμιγώς ευρωπαϊκά δυτικά χαρακτηριστικά, είναι διπλά ανατολική, γιατί είναι της εγγύς Ανατολής και σε συνάφεια με τη νοτιοανατολική Ευρώπη μετέχει στον παγκόσμιο Νότο.
Βεβαίως όλα αυτά έχουν άμεση σχέση με το ερώτημα πώς διαμορφώνεται η Ελληνοτουρκική σχέση τώρα με ανοιχτή την πληγή του Κυπριακού και βεβαίως με την αίσθηση του χρόνου που πρέπει να έχουμε, διότι εάν δεν μας ενδιαφέρει η αξιοποίηση του ορυκτού πλούτου, δεν μας ενδιαφέρει η Μεσόγειος πρωτίστως και πολύ λιγότερο το Αιγαίο από πλευράς φυσικών πόρων, έχουμε άφθονο χρόνο, γιατί ο γεωπολιτικός χρόνος είναι μακρύς χρόνος, όμως ο ενεργειακός χρόνος έχει γίνει πολύ πιο στενός λόγω κλιματικής κρίσης και ως εκ τούτου μπορεί μετά από λίγο να χάσουν κάθε βιωσιμότητα επιχειρηματική οι φυσικοί πόροι σε αυτή την περιοχή του κόσμου. Άρα αυτό πρέπει να το σταθμίσουμε εμείς, το σταθμίζει και η Τουρκία προφανώς και ως εκ τούτου έχουμε έναν κοινό λόγο να επανεκτιμήσουμε τον παράγοντα χρόνος ο οποίος λειτουργεί αντιφατικά, σε πολλά λειτουργεί υπέρ ημών, σε πολλά εναντίον ημών, αλλά εν πάση περιπτώσει πρέπει κάποια στιγμή να αποφασίσουμε τι είναι αυτό που θέλουμε. Όπως πολύ ωραία είπε η κα. Κουλούρη προηγουμένως, πρέπει κάποια στιγμή και στη χώρα μας να μιλήσουμε για τη θεωρία των θερμών επεισοδίων. Τι σημαίνει ένα θερμό επεισόδιο, τι σημαίνει η στρατιωτική προσέγγιση των θεμάτων; Σημαίνει βεβαίως επιτάχυνση των διπλωματικών διαδικασιών εκτός και εάν έχουμε στο μυαλό μας έναν καθολικό πόλεμο σε όλα τα μέτωπα που θα τελειώσει με οριστική νίκη ή οριστική ήττα κάποιου, εάν είναι δυνατόν να υπάρχει ποτέ ετεροβαρής νίκη ή ήττα σε έναν πόλεμο, ο πόλεμος είναι μία ήττα για όλους. Αλλά εν πάση περιπτώσει, δεν είναι το πιθανότερο εντός δυτικού πλαισίου, εντός ΝΑΤΟϊκού πλαισίου, εντός πλαισίου αμερικανικής στρατηγικής ηγεμονίας. Αυτό που θα γίνει να είναι η επιτάχυνση του διαλόγου μετά από ένα θερμό επεισόδιο; Αυτό δεν διδάσκει η εμπειρία, αυτό δεν διδάσκει η ιστορία 200 ετών; Διότι στην πραγματικότητα βρισκόμαστε μέσα στο περίγραμμα της Ελληνικής Επανάστασης της Ανεξαρτησίας, έχουμε προβλήματα τα οποία ανάγονται σε τελευταία ανάλυση στη διευθέτηση των σχέσεων μετά την αποκοπή του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους από την τότε καταρρέουσα οθωμανική αυτοκρατορία. Με ποιον ενδιάμεσο σταθμό; Με ενδιάμεσο σταθμό της Συνθήκη της Λωζάννης που είναι μία συνθήκη της ήττας και για τους δύο, γιατί η Ελλάδα έχασε τη Συνθήκη των Σεβρών και η Τουρκία έχασε την οθωμανική αυτοκρατορία, αλλά αυτή δεν είναι μία συνθήκη διμερής, είναι μία συνθήκη πολύ κρίσιμη, πολυμερής που δείχνει και τα όρια της αμερικανικής στάσης απέναντι στην Ευρώπη για την περιοχή, διότι αμέσως μετά άρχισε μία μεγάλη περίοδος, εικοσαετής περίοδος αμερικανικού απομονωτισμού μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μέχρι το Περλ Χάρμπορ που ξαναέβαλε την Αμερική στον ευρωπαϊκό πόλεμο ο οποίος είχε γίνει παγκόσμιος. Ως εκ τούτου πρέπει να τοποθετούμε ό,τι γίνεται σε έναν ευρύτερο ορίζοντα, ο ευρωπαϊκός ορίζοντας είναι ανεπαρκής, δεν αρκεί διεθνοπολιτικά ο ευρωπαϊκός ορίζοντας, δεν υπάρχει στρατηγικά μία αυτόνομη Ευρώπη, άρα ο ορίζοντας είναι δυτικός. Ο δυτικός ορίζοντας εξαρτάται από την ηγεμονική δύναμη που είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες, από τις εκλογές τις προεδρικές που θα γίνουν σε ένα χρόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες και πρέπει να συνεκτιμούμε την πιθανότητα να διασταυρωθούν οι καμπύλες της πολιτικής Ερντογάν και της πολιτικής ενός άλλου Προέδρου στις Ηνωμένες Πολιτείες σε όλα τα μεγάλα θέματα. Εκεί δεν υπάρχει Ευρώπη η οποία θα αντιταχθεί, υπάρχει όμως Ελλάδα η οποία έχει δικά της εθνικά συμφέροντα, ασφάλειας πρωτίστως, τα οποία πρέπει να τα διαχειρισθεί, ιδίως εκεί όπου εμφανίζεται στρατηγικό κενό σε υψηλότερο επίπεδο και είμαστε τώρα σε μία περίοδο που μπορεί να εμφανιστεί στρατηγικό κενό, σε ευρωπαϊκό επίπεδο ούτως ή άλλως, αλλά και σε δυτικό, και άρα πρέπει να είμαστε έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε αυτές τις προκλήσεις.
Υπό την έννοια αυτή, ήταν νομίζω μία πολύ καλή στιγμή για τις Ελληνοτουρκικές σχέσεις η επίσκεψη Ερντογάν και το Ανώτατο Συμβούλιο Συνεργασίας. Είναι σημαντικό κείμενο η διακήρυξη φιλίας και καλής γειτονίας που υπεγράφη, είναι ένα κείμενο το οποίο είναι non-binding όπως λένε στο Διεθνές Δίκαιο, μη δεσμευτικό, αλλά τι σημαίνει μη δεσμευτικό; Εδώ οι πολιτικές δηλώσεις που γίνονται στη Βουλή από τους Υπουργούς Εξωτερικών ή τους Πρωθυπουργούς είναι στοιχεία τα οποία επικαλούνται οι χώρες για να τεκμηριώσουν τις θέσεις τους, είναι μη δεσμευτικό υπό την έννοια ότι δεν μπορεί να υποκαταστήσει το συνυποσχετικό για την προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο, αλλά από την άλλη επικαλείται κανόνες του γενικού Διεθνούς Δικαίου, τον καταστατικό χάρτη του ΟΗΕ, οι οποίοι ούτως ή άλλως ισχύουν και δεσμεύουν τις χώρες, τοποθετούνται όλα στον ορίζοντα της διεθνούς ειρήνης και των φιλικών σχέσεων. Άρα στον ορίζοντα της μη πολεμικής αντιμετώπισης των θεμάτων, το οποίο είναι κάτι πολύ σημαντικό, χωρίς να θίγονται, όπως λέει, οι εκατέρωθεν νομικές θέσεις. Αυτό έχει σημασία εάν θέλουμε να διαβάσουμε ισορροπημένα και δίκαια το κείμενο αυτό το οποίο δεν είναι ένα απλό moratorium, όπως ήταν το Πρωτόκολλο της Βέρνης του 1976, ούτε είναι μία κοινή δήλωση όπως αυτή που έγινε με τη συνάντηση Παπανδρέου-Οζάλ που θυμήθηκε ο Κώστας Μποτόπουλος προηγουμένως, μετά την ένταση του 1987 , τον μη πόλεμο και μετά το mea culpa, ούτε είναι η πολιτική του Ελσίνκι βεβαίως, διότι η Τουρκία τώρα προφανώς δεν ενδιαφέρεται για την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση, γνωρίζει ποια είναι τα όρια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως γνωρίζει και τα όρια τα δικά της. Το 1995 όμως η τελωνειακή ένωση της Τουρκίας μάς έδωσε στην πραγματικότητα την ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, γιατί στην αφετηρία της ένταξης, στην αφετηρία της Συμφωνίας των Αθηνών του 2003 για την ένταξη της Κύπρου, χωρίς να έχει λυθεί το πολιτικό ζήτημα το Κυπριακό, βρίσκεται στις διευθετήσεις που έγιναν το 1995, όπως ο Παναγιώτης Ιωακειμίδης ξέρει πολύ καλά γιατί τα έχει ζήσει τότε από την πρώτη γραμμή.
Άρα η Άννα μέσω της φεμινιστικής θεώρησης και με χαρακτηριστικό πρόσωπο τη σύζυγο του Κεμάλ Ατατούρκ, λόγια, δικηγόρος, πολύγλωσση, αλλά πρώτη κυρία. Βεβαίως οι πρώτες κυρίες τώρα μπορούν να κάνουν μεγάλη σταδιοδρομία ως υποψήφιες για να γίνουν πολιτικοί ηγέτες, αλλά πάντως η Λατιφέ νομίζω ότι είναι μία κυρίαρχη φυσιογνωμία στο βιβλίο, νομίζω ότι ίσως η Άννα να νιώθει και μία εκλεκτική συγγένεια μαζί της.
