3.10.2024
Ομιλία Ευάγγελου Βενιζέλου στην παρουσίαση του βιβλίου του Οδ. Ζώρα «Κραταιό Πανεπιστήμιο. ∆ιαχρονία και μεταρρυθμιστικές προτάσεις», εκδόσεις Gutenberg*
Ο καθηγητής Οδυσσέας Ζώρας, έχει μια αποστολική διάθεση σε σχέση με το πανεπιστήμιο. Έχει αφιερώσει τη ζωή του στην ιατρική έρευνα και πράξη, στο χειρουργείο, αλλά και στη διοίκηση του Πανεπιστημίου. Έχει διατελέσει, όπως όλοι ξέρουμε, Πρύτανης του Πανεπιστημίου Κρήτης, Πρόεδρος του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου και για ένα μεγάλο διάστημα μέχρι πρόσφατα, Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας. Άρα έχει πλήρη και άμεση γνώση της κατάστασης και βεβαίως αυτό που θέλει να καταθέσει διά του βιβλίου του είναι η εμπειρία μίας ολόκληρης ακαδημαϊκής ζωής αφιερωμένης στο δημόσιο πανεπιστήμιο υπό όλες τις εκδοχές του, γιατί έχει διευθύνει ένα ισχυρό, περιφερειακό όμως πανεπιστήμιο, αλλά και ένα υβριδικό πανεπιστήμιο, όπως είναι το Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
Το βιβλίο του καταλήγει σε επτά μεταρρυθμιστικές προτάσεις τις οποίες πολύ συνοπτικά αναφέρω, γιατί θέλω επ’ αυτών να διατυπώσω συγκλίνοντα σχόλια, δηλαδή να προσθέσω τη συνηγορία μου. Η πρώτη του παρατήρηση αφορά τη διευκόλυνση της χρηματοδότησης της έρευνας. Η δεύτερη πρότασή του αφορά τη σχέση πανεπιστημίου και φοιτητών, δηλαδή θέματα πανεπιστημιακής ασφάλειας και φύλαξης και κυρίως την εξοικείωση των φοιτητών με το πανεπιστήμιο μέσα από την αμειβόμενη απασχόλησή τους σε λειτουργίες του πανεπιστημίου. Η τρίτη πρότασή του είναι η κρίσιμη και αφορά την ενίσχυση της αυτοδιοίκησης του πανεπιστημίου. Η τέταρτη, το σύστημα εισαγωγής, με τη ρηξικέλευθη πρόταση να προβλεφθούν πέραν των τακτικών θέσεων που παρέχονται δωρεάν σε αυτούς που πετυχαίνουν καλή βαθμολογία στις εισαγωγικές εξετάσεις, πρόσθετες θέσεις με δίδακτρα, που είναι μία πρόταση που νομίζω ότι από μόνη της αρκεί για να προκαλέσει μία πολύ μεγάλη συζήτηση. Η πέμπτη πρότασή του αφορά την ανάγκη να ιδρυθεί ένα υπουργείο ανώτατης εκπαίδευσης και έρευνας, όπως συμβαίνει σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Η έκτη πρότασή του αφορά την ευελιξία των προγραμμάτων σπουδών ώστε να μπορεί κανείς από αλλού να ξεκινά και αλλού να καταλήγει, θα μπορούσε κάποιος να ξεκινήσει σπουδές για γιατρός και να καταλήξει σε σπουδές που αφορούν την οικονομία και την διοίκηση της υγείας ως ένα παράδειγμα που συνδέεται με το κύριο αντικείμενό του. Η έβδομη πρότασή του αφορά την ενίσχυση του συστήματος διασφάλισης της ποιότητας των σπουδών και βέβαια το σύστημα αναγνώρισης των τίτλων, δηλαδή ένα ζήτημα το οποίο είναι ρυθμισμένο και στο πεδίο του Ενωσιακού Δικαίου και στο πεδίο της διεθνούς έννομης τάξης.
Θα έλεγα ότι αυτές οι επτά προτάσεις είναι ο κολοφώνας του βιβλίου, αυτός είναι κατά τη γνώμη μου ο πυρήνας, αυτό εισφέρει η εμπειρία και η αγωνία του Οδυσσέα Ζώρα και επ’ αυτών των προτάσεων ή με αφορμή αυτές, μπορούμε να διατυπώσουμε κάποιες σκέψεις ξεκινώντας από αυτά που φαίνονται πιο απλά και αυτονόητα αλλά που δεν είναι. Εννοώ ότι πρέπει να προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα τι είναι πλέον το πανεπιστήμιο, τι είναι εν έτει 2024 στην Ευρώπη το πανεπιστήμιο; Είναι ένας θεσμός; Ένας συνταγματικός θεσμός; Αυτό που περιγράφει το άρθρο 16; Είναι ένας κρατικός, εκπαιδευτικός θεσμός στο ανώτατο επίπεδο; Είναι το πανεπιστήμιο ο εμπειρογνώμων της πολιτείας; Είναι η κιβωτός του γνωστικού αλλά και κοινωνικού κύρους; Είναι ο μηχανισμός στελέχωσης του κράτους με στελέχη υψηλού επιπέδου είτε μόνιμα είτε προς κάλυψη εκτάκτων αναγκών μέσα από διάφορες αποστολές ή διάφορες επιτροπές; Είναι αυτό που λέμε περισσότερο λογοτεχνικά, ότι το πανεπιστήμιο είναι η ακαδημαϊκή κοινότητα; Αληθεύει αυτό ή είναι μία νοσταλγία, ένας ρομαντισμός, ένας αναχρονισμός; Είναι ένας ιδεολογικός μηχανισμός το πανεπιστήμιο; Ανήκει στους ιδεολογικούς μηχανισμούς του κράτους; Είναι το πανεπιστήμιο ένας μηχανισμός κοινωνικής κινητικότητας και ανέλιξης που επιτρέπει σε κάποιον να αλλάξει θέση στην κοινωνική διαστρωμάτωση μέσα σε μία γενιά, δηλαδή να ζήσει το ελληνικό όνειρο των προηγούμενων πολλών δεκαετιών, θα έλεγα μέχρι την Μεταπολίτευση. Ένα όνειρο που είναι αντίστοιχο και συγκρίσιμο με το αμερικανικό όνειρο από πλευράς κοινωνικής κινητικότητας; Όταν κάποιος δεν διαθέτει κατά κυριολεξία κεφάλαιο, χρηματικό κεφάλαιο, πρέπει να το υποκαταστήσει αυτό από ένα διανοητικό κεφάλαιο που του προσφέρει η πανεπιστημιακή εκπαίδευση.
Είναι μία μεγάλη επαγγελματική σχολή το πανεπιστήμιο που συνδέεται με τα επαγγελματικά δικαιώματα και ως εκ τούτου πρέπει να στραφεί και στη διά βίου μάθηση, δηλαδή σε δραστηριότητες κατάρτισης, επιμόρφωσης και άρα να αλλάξει και το κοινό στο οποίο απευθύνεται; Βλέπουμε άλλωστε την επέκταση των μεταπτυχιακών προγραμμάτων η οποία είναι σχεδόν καταιγιστική, για να μην πω πληθωριστική. Είναι το πανεπιστήμιο, το ερευνητικό πανεπιστήμιο, ένα μεγάλο ερευνητικό κέντρο που συνεργάζεται με την αγορά και παρέχει υπηρεσίες και που παίζει καθοριστικό ρόλο σε αυτό που λέγεται έρευνα, ανάπτυξη, καινοτομία, παραγωγή διανοητικού κεφαλαίου, αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου ενίσχυσης της εθνικής ανταγωνιστικότητας;
Αναζητούμε τις κατατάξεις των πανεπιστημίων και χαιρόμαστε με τη βελτίωση της θέσης των ελληνικών πανεπιστημίων, αλλά ένας μεγάλος συντελεστής στις παγκόσμιες αυτές κατατάξεις είναι πόσα βραβεία νόμπελ έχει το πανεπιστήμιο. Ακόμα και το πανεπιστήμιο του Βρότσλαβ στην Πολωνία, πόλη στην οποία έγινε η περιβόητη συνάντησή μου με τον Βόλφγκανγκ Σόιμπλε, έχει να παρουσιάσει κάποια νόμπελ. Ή ένας άλλος συντελεστής είναι, όπως ξέρετε καλύτερα από εμένα, τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας, για τα οποία δεν είμαστε και πάρα πολύ υπερήφανοι στην Ελλάδα, γιατί δεν αποδίδουμε και τη σημασία που πρέπει στην κατοχύρωση των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας. Ή στη συνεργασία με την αγορά που τώρα πια ενισχύεται με τα λεγόμενα βιομηχανικά διδακτορικά, αλλά πάντως δεν είναι αυτό η κρατούσα αντίληψη για το τι σημαίνει διδακτορική και μεταδιδακτορική έρευνα. Είναι μία επιχείρηση το πανεπιστήμιο όταν μιλάμε για τα μη κρατικά πανεπιστήμια ή έστω είναι μία μη κερδοσκοπική κοινωφελής δραστηριότητα του λεγόμενου τρίτου τομέα, η οποία προσδίδει αν μη τι άλλο κύρος ως ανταπόδοση στον δωρητή, στον χορηγό;
Είναι για να έρθω πιο κοντά στα θέματα του Οδ. Ζώρα, τα επιστημονικά, ένα κέντρο παροχής υπηρεσιών τριτοβάθμιας νοσηλείας το πανεπιστήμιο; Στο Στάνφορντ, όπως ξέρετε καλύτερα από εμένα, υπάρχουν κατοικίες διαθέσιμες προς εκμίσθωση σε υπερήλικες οι οποίοι θέλουν να ζουν μέσα στο campus, για να έχουν πρόσβαση στις υψηλού επιπέδου υπηρεσίες υγείας. Σε τελευταία ανάλυση, είναι πράγματι το πανεπιστήμιο αυτό που ήταν πάντα καταστατικά, ένας χώρος ελεύθερης διακίνησης ιδεών; Ένα πεδίο πολιτικής υπό πολυτελείς συνθήκες, που μπορεί να εκδηλώνεται αγωνιστικά με γνησιότητα υπό συνθήκες δικτατορίας, αλλά που δεν βρίσκει εύκολα τον προσανατολισμό της ως δράση υπό συνθήκες δημοκρατίας και κράτους δικαίου;
Είναι όλα αυτά και τίποτα από αυτά ακριβώς, γιατί οι προκλήσεις που δέχεται το ηπειρωτικό πανεπιστήμιο είναι πάρα πολύ μεγάλες πλέον και αφορούν –κατά τη γνώμη μου– και το πανεπιστήμιο καθεαυτό ως οντότητα, δηλαδή την οργάνωση και λειτουργία του, τον τρόπο με τον οποίο παρέχει υπηρεσίες εκπαιδευτικές και ερευνητικές, δηλαδή η πρόκληση αφορά τον θεσμό του πανεπιστημίου καθεαυτόν. Γιατί αν μη τι άλλο το πανεπιστήμιο που είναι κρατικό και συνδεδεμένο με την κρατική κυριαρχία, τώρα σε ποια κρατική κυριαρχία ανάγεται όταν αμφισβητείται η κρατική κυριαρχία και το ίδιο το κρατικό φαινόμενο, γιατί έχουμε αποεδαφικοποίηση των υπηρεσιών τριτοβάθμιας εκπαίδευσης μέσω της κινητικότητας της ελευθερίας εγκατάστασης και παροχής υπηρεσιών, αλλά κυρίως μέσω της δυνατότητας να παρέχονται διαδικτυακές υπηρεσίες και να λειτουργούν ολόκληρα πανεπιστήμια τα οποία είναι άυλα, χωρίς campus και χωρίς σαφή έδρα.
Για να συνοψίσω το επιχείρημά μου αυτό, υπάρχουν προκλήσεις που απορρέουν από την ίδια την αγορά υπηρεσιών τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, η οποία πλέον αλλάζει μορφή, σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο, προκλήσεις από την αγορά έρευνας πάρα πολύ μεγάλες, γιατί αυτό συνδέεται με τη λειτουργία της πραγματικής οικονομίας και των επιχειρήσεων με την αναζήτηση της καινοτομίας. Στο MIT εγκαθίστανται μέσα στο campus οι μεγάλες φαρμακευτικές εταιρίες και εδώ έχουμε δυσκολία να αντιληφθούμε τι σημαίνει συνεργασία με την επιχειρηματική δραστηριότητα και βεβαίως με την αγορά εργασίας, γιατί από ένα σημείο και μετά η επίσημη πιστοποίηση προσόντων δεν σημαίνει και τίποτα εάν αυτό δεν μπορεί να αποδειχθεί στην πράξη, ιδίως όταν αφορά τον ιδιωτικό τομέα που αναζητά πραγματικές δεξιότητες και όχι τυπικά προσόντα.
Πέρα από αυτά υπάρχει μία μεγάλη τεχνολογική πρόκληση, μία πρόκληση κύρους, μία πρόκληση που αφορά δηλαδή την ίδια τη διαχείριση της γνώσης, αναδιατάσσονται τα εκπαιδευτικά συστήματα, η δημογραφική μας καμπύλη αφήνει τα περιφερειακά πανεπιστήμια τα ελληνικά χωρίς φοιτητές. Πρακτικά αυτή τη στιγμή υπάρχουν ολόκληρα πανεπιστήμια ή έστω ολόκληρες σχολές, ολόκληρες πανεπιστημιακές πόλεις χωρίς πραγματικούς φοιτητές. Άρα έχουμε μία υποδομή η οποία σε λίγο θα αργεί και πρέπει να βρει σκοπό, πρέπει να δούμε τι μπορεί να γίνει, αναζητώντας ενδεχομένως άλλο εκπαιδευτικό κοινό το οποίο δεν είναι ημεδαπό.
Βεβαίως πίσω από όλα αυτά υπάρχει μία επιστημολογική πρόκληση, την οποία δεν μπορεί να τη διαχειρισθεί το πανεπιστήμιο το οποίο είναι πανεπιστήμιο επιστημολογικών προδιαγραφών, ας μην πω του 19ου, πάντως του 20ου αιώνα, είμαστε πολύ μακριά από αυτό.
Άρα συμφωνώντας με τον κοινό πυρήνα των επτά μεταρρυθμιστικών προτάσεων του Οδυσσέα Ζώρα που είναι προϊόν της δουλειάς του, της αγωνίας του, της εμπειρίας του, θα έλεγα ότι το πρώτο ζήτημα που τίθεται, ο πρώτος στόχος, ο πιο επείγων, είναι η αποκρατικοποίηση του δημοσίου πανεπιστημίου. Αποκρατικοποίηση του δημοσίου πανεπιστημίου δεν σημαίνει μετατροπή του πανεπιστημίου σε ιδιωτικό, σημαίνει μετατροπή του δημοσίου πανεπιστημίου σε πραγματικά αυτοδιοικούμενο, σε πλήρως αυτοδιοικούμενο. Αυτό σημαίνει απογραφειοκρατικοποίηση, ευελιξία, αλλαγή του συστήματος δικαστικού ελέγχου, εδώ στις εκλογές καθηγητών πάρα πολύ συχνά ο ακυρωτικός δικαστής είναι αυτός που αποφασίζει. Αυτό αφορά τη διαχείριση υποθέσεων προσωπικού, τη χρηματοδότησή τους, τη διαδικασία αξιολόγησης και εξέλιξης του προσωπικού, προσέλευσης προσωπικού, τα προγράμματα σπουδών τα προπτυχιακά και τα μεταπτυχιακά με ευελιξία, με πολυτυπία, τον τρόπο, τα νέα αντικείμενα, τα πρωτεύοντα και δευτερεύοντα, τα αγγλόφωνα προγράμματα, τα προγράμματα με δίδακτρα στο πλαίσιο της σχετικής νομολογίας του Συμβουλίου Επικρατείας που τα επιτρέπει εντέλει στα μεταπτυχιακά προγράμματα. Άρα πρέπει να φύγουμε από το βάρος της ομοιομορφίας, όλα τα πανεπιστήμια με ένα μοντέλο οργάνωσης και διοίκησης, μικρά και μεγάλα, κεντρικά και περιφερειακά, με ιατρική σχολή και χωρίς ιατρική σχολή, κάτι που είναι καθοριστικό γιατί αλλάζει το μέγεθος του πανεπιστημίου και την εστίασή του η ύπαρξη ιατρικής σχολής. Άρα και πανεπιστημιακού νοσοκομείου για την κάλυψη της αντίστοιχης περιοχής.
Άρα χρειάζεται αυτονομία, πολυτυπία και διακινδύνευση, ρίσκο που αναλαμβάνει το πανεπιστήμιο, άρα πρέπει να το αναλάβει αυτό η πανεπιστημιακή κοινότητα ανταγωνιστικά, αλλά αυτό σημαίνει και αποκομματικοποίηση. Αποκομματικοποίηση και των φοιτητών αλλά και των καθηγητών και σας το λέω αυτό εγώ που έχω διατελέσει και Πρόεδρος κόμματος και έχω μακρά πολιτική διαδρομή, αλλά ποτέ ακαδημαϊκά δεν κοίταξα τις προτιμήσεις και τα φρονήματα φοιτητή ή συνεργάτη μου. Εν πάση περιπτώσει, το πανεπιστήμιο πρέπει ως πανεπιστήμιο αξιών να υπερασπίζεται τη δημοκρατία, το κράτος δικαίου, τα ανθρώπινα δικαιώματα, την ακαδημαϊκή ελευθερία, την ελευθερία του λόγου, την ελευθερία της έρευνας, αλλά ώς εκεί, από εκεί και πέρα δεν μπορείς να έχεις ως κριτήριό σου την κομματική προτίμηση και τους κομματικούς συσχετισμούς επί των οποίων οργανώνονται και λειτουργούν πάρα πολλά τμήματα στα πανεπιστήμιά μας. Άρα αυτό είναι ζωτικής σημασίας, γιατί δεν θα είχε νόημα η αποκρατικοποίηση χωρίς αποκομματικοποίηση.
Τέλος πρέπει να δούμε εάν έχουμε επαρκείς φοιτητές, διότι εάν εξαιρέσει κανείς ορισμένες σχολές όπως είναι οι ιατρικές, οι νομικές, ορισμένα τμήματα ή σχολές των πολυτεχνείων, έχουμε μία κατακόρυφη πτώση των βάσεων, ιδίως στα περιφερειακά πανεπιστήμια και ως εκ τούτου πρέπει να δούμε τι γίνεται με τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Άρα πρέπει το πανεπιστήμιο να πιέσει για την επείγουσα αλλαγή της ποιότητας της μέσης εκπαίδευσης και ιδίως της λυκειακής. Έχω προτείνει εδώ και πάρα πολλά χρόνια, από το 2006, ένα σχήμα που προβλέπει τετραετές γυμνάσιο στο οποίο και θα αξιοποιηθούν οι υπηρετούντες εκπαιδευτικοί λειτουργοί και ένα διετές κολεγιακού χαρακτήρα λύκειο το οποίο θα ακολουθεί τα πρότυπα του international baccalaureate, ελληνικά προσαρμοσμένο αλλά με διεθνή standards, το οποίο εν πάση περιπτώσει θα δώσει νόημα στο λύκειο και θα το αποσυνδέσει μόνο από τις γενικές εξετάσεις και το άγχος της εισαγωγής στο ελληνικό δημόσιο πανεπιστήμιο ή στην αναζήτηση μίας τύχης σε ξένο πανεπιστήμιο ή σε μη κρατικό πανεπιστήμιο.
Ως εκ τούτου μπορώ να συνοψίσω, λέγοντας ότι ο Οδυσσέας Ζώρας, έχοντας ζήσει τις καταστάσεις, έχοντας διοικήσει το πανεπιστήμιο, έχοντας αντιμετωπίσει το τέρας της γραφειοκρατίας, έχοντας δει τη σχέση πανεπιστημίου και κράτους ένθεν κακείθεν, ως Πρύτανης αλλά και ως Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας, έχει καταλήξει σε ορισμένα πολύτιμα συμπεράσματα τα οποία τα κωδικοποιεί και τα οποία ελπίζω, χωρίς να προδίδω τις σκέψεις του τα παρουσίασα και λέω επ’ αυτών ότι πρέπει πια να ανυψώσουμε τον στόχο μας και να τον διατυπώσουμε με πολιτικό τρόπο, όπως επιχείρησα να κάνω μόλις προηγουμένως. Συγχαίρω τον Οδυσσέα Ζώρα και σας ευχαριστώ πολύ.
* Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στην Παλαιά Βουλή και µε οµιλητές επίσης, τους: Ιωάννη Σαρµά, επίτιµο πρόεδρο του Ελεγκτικού Συνεδρίου, τέως πρωθυπουργό, Χρήστο Ζερεφό, γενικό γραµµατέα της Ακαδηµίας Αθηνών, και τον Γεράσιµο Σιάσο, πρύτανη του ΕΚΠΑ
