8 Ιουνίου 2025
Άρθρο Ευάγγελου Βενιζέλου στο αφιέρωμα της εφημερίδας Καθημερινή της Κυριακής, 50 χρόνια Σύνταγμα
Τα πενήντα χρόνια ενός ανθεκτικού και επαυξημένου Συντάγματος
Γιορτάζουμε φέτος τα πενήντα χρόνια του Συντάγματος του 1975 που ψηφίστηκε στις 7, δημοσιεύθηκε στις 9 και άρχισε να ισχύει στις 11 Ιουνίου 1975. Την επόμενη ημέρα ο Κωνσταντίνος Καραμανλής υπέβαλε την αίτηση ένταξης στις τότε Ευρωπαϊκές Κοινότητες. Η συμμετοχή της χώρας στις διεργασίες της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης ήταν μία από τις θεμελιώδεις συνταγματικές αποφάσεις της πρώιμης φάσης της Μεταπολίτευσης, ακόμη και αν δεν μνημονεύεται ρητά στον σκληρό πυρήνα των μη υποκείμενων σε αναθεώρηση διατάξεων του άρθρου 110 παρ.1 . Αυτό κατέστη ρητός συνταγματικός κανόνας το 2001 με την προσθήκη σχετικής ερμηνευτικής δήλωσης στο άρθρο 28.
Γιορτάζοντας τα πενήντα χρόνια του Συντάγματος του 1975 γιορτάζουμε την ανθεκτικότητά του. Αυτή διασφαλίζεται κατ’ αρχάς με την ομαλή άσκηση της αναθεωρητικής λειτουργίας. Ένα αυστηρό Σύνταγμα που ενσωματώνει τα βάρη της ελληνικής συνταγματικής Ιστορίας και θέτει ουσιαστικά και διαδικαστικά όρια στην αναθεώρησή του αποδεικνύεται ανθεκτικό όταν συντελούνται αναθεωρήσεις του που είναι εντέλει συναινετικές γιατί πρέπει να συγκεντρώνουν αυξημένη πλειοψηφία 180 επί 300 βουλευτών και να εξελίσσονται διαδικαστικά σε δύο διαδοχικές Βουλές (με την αυξημένη πλειοψηφία των 180/300 βουλευτών να απαιτείται κατά προτίμηση στη δεύτερη), άρα να διέρχονται από τη δοκιμασία των βουλευτικών εκλογών ακόμη και αν δεν αποτελούν κεντρικό προεκλογικό ζήτημα.
Την πεντηκονταετία 1975-2025 ολοκληρώθηκαν τέσσερις αναθεωρητικές διαδικασίες. Η πρώτη, του 1986, ήταν συγκρουσιακή και εστιασμένη στις αρμοδιότητες του Προέδρου της Δημοκρατίας σε συνέχεια της συγκρουσιακής διαδικασίας θέσπισης του αρχικού Συντάγματος του 1975. Η δεύτερη, του 2001, ήταν ευρύτατη και υποδειγματικά συναινετική με αποτέλεσμα να διευρυνθεί εντυπωσιακά η πολιτική βάση αποδοχής του Συντάγματος 1975/1986/2001, που για πρώτη φορά ψηφίστηκε από την τότε κοινοβουλευτική πλειοψηφία του ΠΑΣΟΚ, τη Νέα Δημοκρατία και όλη σχεδόν την υπόλοιπη αντιπολίτευση. Η τρίτη, του 2008, υπήρξε σημειακή και ελάσσονος σημασίας. Η τέταρτη, του 2019, ανεξάρτητα από τις αρχικές προθέσεις και τις λεπτομέρειες, προσέφερε την αναδρομική και καθ´ υπερβολή αποδοχή της κατάργησης των αυξημένων αρμοδιοτήτων του ΠτΔ ( που είχε ψηφιστεί το 1986 από το ΠΑΣΟΚ και το ΚΚΕ) και από την παράταξη (Νέα Δημοκρατία) που επέβαλε τις αυξημένες αυτές αρμοδιότητες το 1975, αντιτάχθηκε στην κατάργησή τους το 1996, αλλά το 2019 επιστέγασε τις περιορισμένες αρμοδιότητες του ΠτΔ με την αλλαγή του τρόπου της εκλογής του επιτρέποντας αυτός να εκλέγεται από μονοκομματική σχετική πλειοψηφία που αριθμητικά μπορεί να εκφραστεί και με 75 θετικές ψήφους στην τελευταία ψηφοφορία, χωρίς φυσικά να απειλείται πλέον διάλυση της Βουλής λόγω αδυναμίας εκλογής ΠτΔ.
Η ανθεκτικότητα του Συντάγματος διασφαλίστηκε όμως και με κρίσιμες άτυπες συνταγματικές μεταβολές που συντελέστηκαν τα πενήντα αυτά χρόνια κυρίως μέσω της δικαστικής ερμηνείας και εφαρμογής του Συντάγματος. Αλλά και μέσω της συνταγματικής πρακτικής (ως κοινοβουλευτικής πρακτικής και ως πρακτικής σχετικής με την άσκηση των ρυθμιστικών της λειτουργίας του πολιτεύματος αρμοδιοτήτων του ΠτΔ). Η σύμφωνη με τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) ερμηνεία του άρθρου 13 περί θρησκευτικής ελευθερίας και η σύμφωνη με τη νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) ερμηνεία του άρθρου 14 παρ. 9 περί «βασικού μετόχου» είναι δύο παραδείγματα άτυπης μεταβολής μέσω της νομολογίας. Ο διορισμός Πρωθυπουργού που δεν έχει τη βουλευτική ιδιότητα κατά το άρθρο 37 και η αυτόματη αποδοχή κάθε πρότασης του Υπουργικού Συμβουλίου (ουσιαστικά του πρωθυπουργού) για διάλυση της Βουλής «προκειμένου να αντιμετωπιστεί εθνικό θέμα εξαιρετικής σημασίας» (άρθρο 41 παρ.2), είναι δύο παραδείγματα συνταγματικής πρακτικής που φτάνει στα πεδία της λεγόμενης συνταγματικής συνθήκης ( συνθήκης του πολιτεύματος).
Κυρίως όμως η ανθεκτικότητα του εθνικού μας Συντάγματος διασφαλίστηκε μέσα από τον τρόπο που η νομολογία των εθνικών δικαστηρίων διαχειρίζεται τη μεγάλη πρόκληση της σχετικοποίησης του συνταγματικού φαινομένου, της απώλειας του μονοπωλίου της νομικής υπεροχής σε μια εποχή συνύπαρξης του Συντάγματος και της εθνικής έννομης τάξης της οποίας αυτό είναι η βάση και η κορυφή, με άλλες (δύο στην περίπτωση της Ευρώπης) έννομες τάξεις, τη διεθνή και την ενωσιακή. Η ελληνική νομολογία κινούμενη εντέλει με προσοχή και σωφροσύνη, ακολουθεί στην πράξη το θεωρητικό σχήμα της αλληλοπεριχώρησης των εννόμων τάξεων, παράγοντας ως κανονιστικό αποτέλεσμα αυτό που ονομάζω «επαυξημένο Σύνταγμα» (augmented Constitution), αυτό που προσφέρει σε κάθε επίδικη περίπτωση τη μέγιστη προστασία της δημοκρατίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου.
Η αλληλουχία των κρίσεων από το 2010 έως σήμερα (οικονομική κρίση, υγειονομική κρίση, ενεργειακή κρίση ως απόρροια εν πολλοίς του πολέμου στην Ουκρανία) ήταν και μια αλληλουχία δικανικών προκλήσεων. Τέθηκαν αλλεπάλληλα μεγάλα και πολύπλοκα ζητήματα ερμηνείας και εφαρμογής αλλά και συνύπαρξης και αλληλοπεριχώρησης του εθνικού Συντάγματος, της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), άλλων κανόνων του Διεθνούς Δικαίου και του Δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πρωτογενούς και παραγώγου. Η αναγωγή στον κοινό παρονομαστή του ευρωπαϊκού συνταγματισμού (ως κινήματος και ως κεκτημένου που ακούει συχνά στο όνομα «κοινές συνταγματικές παραδόσεις» ή ευρωπαϊκή συνταγματική παράδοση) βοηθά να συντελεστεί η διεργασία αυτή που μεθοδολογικά αναδεικνύει έναν ερμηνευτικό μονισμό, μια ταύτιση των κανόνων και των μεθόδων ερμηνείας των τριών αυτών συστημάτων κανόνων αυξημένης νομικής ισχύος.
Ένα τέτοιο εθνικό Σύνταγμα, ανθεκτικό και εντεταγμένο σε ευρωπαϊκά και διεθνή κανονιστικά και αξιακά συμφραζόμενα, υπόκειται σε πρόσθετους περιορισμούς ως προς την αναθεώρησή του. Δεν υπόκειται μόνο στα ουσιαστικά και διαδικαστικά όρια του άρθρου 110, αλλά σε ουσιαστικά όρια, ενίοτε και σε διαδικαστικές προδιαγραφές που απορρέουν από την ιδιότητα της Ελληνικής Δημοκρατία ως υψηλού συμβαλλόμενου μέρους της ΕΣΔΑ και άλλων διεθνών συμβάσεων και ως κράτους μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Δικονομικά αυτό σημαίνει ότι ο Έλληνας αναθεωρητικός νομοθέτης και οι επιλογές του υπόκεινται όχι μόνο σε εθνικό αλλά και σε διεθνή και σε ενωσιακό έλεγχο από το ΕΔΔΑ και το ΔΕΕ. Αυτό έγινε ήδη τα τελευταία χρόνια με ρυθμίσεις όπως το επαγγελματικό ασυμβίβαστο των βουλευτών και το αμάχητο τεκμήριο ασυμβίβαστου του βασικού μέτοχου επιχείρησης μέσων ενημέρωσης και επιχείρησης που συνάπτει δημόσιες συμβάσεις.
Γιορτάζουμε, συνεπώς, τα πενηντάχρονα του Συντάγματός μας με πιο ουσιαστικό τρόπο για το επίπεδο προστασίας της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όταν αναζητούμε και ενεργοποιούμε αναξιοποίητα κανονιστικά και ερμηνευτικά κοιτάσματά του. Όταν ενισχύουμε την ανθεκτικότητά του μέσα από τη νομολογία και τη συνταγματική πρακτική. Όταν επισκεπτόμαστε ξανά τις αναθεωρήσεις που έχουν συντελεστεί και αξιολογούμε το περιεχόμενό τους και τις πολιτικές συνθήκες υπό τις οποίες διεξήχθησαν. Όταν αναζητούμε εξ αρχής τις συναινέσεις και τις αυξημένες πλειοψηφίες που απαιτεί το άρθρο 110 του Συντάγματος και μάλιστα όταν τις διατηρούμε για τη δεύτερη Βουλή που καταρτίζει τις αναθεωρούμενες διατάξεις, με σοβαρό διάλογο και όχι με πρόωρη δημοσιοποίηση πρωτόλειων αναθεωρητικών ιδεών που τροφοδοτούν τον αναθεωρητικό μαξιμαλισμό και κυρίως τον συνταγματικό λαϊκισμό, υποσχόμενες ένα μελλοντικό συνταγματικό παράδεισο ή έστω μια συνταγματική καινοτομία εκεί που η αδράνεια της νομοθεσίας, η διοικητική αβελτηρία ή η έλλειψη πραγματικής πολιτικής βούλησης δεν αφήνουν επί χρόνια να υπάρξει αποτέλεσμα. –
* Ευ. Βενιζέλος, ομότιμος καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή ΑΠΘ. Πρώην αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης, πρώην πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, γενικός εισηγητής της αναθεώρησης του 2001.
Ο «Κύκλος Ιδεών» διοργανώνει υπό την αιγίδα της Βουλής των Ελλήνων, με τη συνεργασία της διαΝΕΟσις και του Οικονομικού Φόρουμ των Δελφών, διεθνές επιστημονικό συνέδριο την Τρίτη 10 και την Τετάρτη 11 Ιουνίου 2025 (ακριβώς την ημέρα κατά την οποία τέθηκε σε ισχύ το Σύνταγμα του 1975) με το γενικό θέμα «Πενήντα χρόνια από το Σύνταγμα του 1975. Η συνταγματική υπόσχεση της Μεταπολίτευσης και η ποιότητα της Δημοκρατίας και του Κράτους Δικαίου.»
