11 Ιουνίου 2025
Ευχαριστίες και καταληκτική τοποθέτηση Ευ. Βενιζέλου στο πέρας των θεματικών ενοτήτων του συνεδρίου «Πενήντα χρόνια από το Σύνταγμα του 1975»
Ευχαριστώ θερμότατα τον καθηγητή κ. Παντελή για αυτόν τον γοητευτικό τρόπο με τον οποίο πρότεινε μία ανάγνωση των εργασιών του συνεδρίου.
Πλησιάζουμε στο τέλος και στις 19:15 προβλέπεται να ολοκληρωθεί η προσέλευσή μας στο Αίθριο για την τελετή λήξης. Θα ήθελα να σας καλέσω όλες και όλους αμέσως μόλις κλείσουμε εδώ τις εργασίες να απολαύσουμε το Αίθριο, στο οποίο μετά την τελετή λήξης και μετά τη μουσική στιγμή που θα μας προσφέρει το «Μέταλλον» δηλαδή το συγκρότημα χάλκινων, πνευστών και κρουστών της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, θα έχουμε και μία μικρή δεξίωση στην οποία φυσικά είστε όλες και όλοι καλεσμένες.
Πριν από αυτό όμως θα μου επιτρέψετε να επαναλάβω τις ευχαριστίες μου στους δύο φορείς που συνδιοργανώνουν με τον Κύκλο Ιδεών το συνέδριο αυτό, δηλαδή στη διαΝΕΟσις στην οποία αναφερθήκαμε εκτενώς και με πολύ μεγάλη χαρά επαναλαμβάνουμε όλα τα καλά λόγια για τις δραστηριότητες της και για το γεγονός ότι έχει θελήσει να ασχοληθεί συστηματικά με το ζήτημα της συνταγματικής αναθεώρησης. Επίσης προς το Οικονομικό Φόρουμ Δελφών και προσωπικά προς τον Συμεών Τσομώκο, γιατί η τεχνική βοήθεια που μας προσφέρει πάντα είναι πολύτιμη. Θα επαναλάβω τις ευχαριστίες μου προς τον Πρόεδρο της Βουλής προσωπικά τον κ. Νικήτα Κακλαμάνη όταν έρθει, στην τελετή δηλαδή, γιατί το συνέδριο τελεί υπό την αιγίδα της Βουλής των Ελλήνων.
Θέλω να αναφερθώ φυσικά στους συνεργάτες μου στον Κύκλο Ιδεών και κυρίως στη Γενική Γραμματέα την κα Αφροδίτη Αλ Σάλεχ που κατέβαλε τεράστιο κόπο για τη διοργάνωση του συνεδρίου. Οι τεχνικοί μας υποστηρικτές και κυρίως η WAVE του κ. Χαράλαμπου Λιόντη, μας προσέφερε υψηλή ποιότητα υποστήριξης των εργασιών και της μετάδοσης των εργασιών και θέλω να επαναλάβω και πάλι τις ευχαριστίες μου. Η evenly μας έχει προσφέρει τη δυνατότητα να έχουμε μεταγραφή σε κείμενο σε εξήντα γλώσσες, ταυτόχρονα με την εκφορά του λόγου στο συνέδριο. Οι εκδόσεις Σάκκουλα στηρίζουν το συνέδριο μαζί με το Αθηναϊκό Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων αλλά και το Daily News της Νομικής Βιβλιοθήκης.
***
Τώρα το σημαντικότερο είναι ότι όπως προείπα, 85 επιστήμονες, άνδρες και γυναίκες, ανέλαβαν το βάρος των εισηγήσεων και της διεύθυνσης των εργασιών των επιμέρους ενοτήτων και συνέβαλαν σε μια πολυπρισματική θεώρηση του συνταγματικού φαινομένου στην Ελλάδα, τα τελευταία 50 χρόνια.
Θέλω να θυμίσω ότι ξεκινήσαμε με την εισαγωγική ενότητα που αφορούσε τη συνταγματική μετάβαση στη Νότια Ευρώπη. Ακούσαμε τέσσερις πολύ σημαντικές εισηγήσεις στις οποίες αναδείχθηκε η κοινή μοίρα των χωρών της νοτίου Ευρώπης, της Ελλάδας, της Πορτογαλίας και της Ισπανίας που βγήκαν από δικτατορίες, έζησαν τη μετάβαση σε μια συνταγματική δημοκρατία, την ευρωπαϊκή προοπτική και την οικονομική κρίση. Άρα έχουμε πολλά κοινά σημεία τα οποία, αν μη τι άλλο, τα εντοπίσαμε και τα αναδείξαμε.
Η συζήτηση για τη συνταγματική στιγμή της Μεταπολίτευσης ήταν πάρα πολύ σημαντική. Παρουσιάστηκαν νέα στοιχεία από τον καθηγητή Νίκο Αλιβιζάτο. Συζητήθηκαν πολλές ενδιαφέρουσες πτυχές και για το καταγωγικό τραύμα επί του οποίου θεμελιώθηκε η Μεταπολίτευση αλλά και για τα ιστορικά στοιχεία που ενσωματώνει τις περισσότερες φορές ατύπως το Σύνταγμα του 1975. Έγινε μακρά συζήτηση για τη «βαθεία τομή» του 1963, για το κυβερνητικό σχέδιο Συντάγματος του 1974, για τις συζητήσεις στη λεγόμενη, την αυτό-ονομασθείσα, και αυτό δεν είναι καθόλου τυχαίο, «Ε΄ αναθεωρητική Βουλή των Ελλήνων», και θα με επιτρέψετε να υπενθυμίσω ότι προσέθεσα το Σύνδρομο της Αποστασίας, το οποίο είναι κατά τη γνώμη μου μεγάλης σημασίας κλειδί ερμηνείας των διατάξεων που έχουν ενταχθεί στο Σύνταγμα.
Η συζήτηση για τις αναθεωρητικές τομές, για τις τέσσερις αναθεωρήσεις που έγιναν για πρώτη φορά στη Συνταγματική Ιστορία της χώρας, καθ’ όν τρόπο προβλέπει το Σύνταγμα , με σεβασμό στα διαδικαστικά και ουσιαστικά όρια της αναθεώρησης, ήταν μια συζήτηση που καταρχάς μας θύμισε αυτό, το οποίο είναι πολύ μεγάλο συνταγματικό κεκτημένο.
Αλλά ξέρετε διεθνώς η συζήτηση για τις τυπικές αναθεωρήσεις έχει υποχωρήσει και έχει αναδειχθεί η συζήτηση για τις λεγόμενες άτυπες συνταγματικές μεταβολές, μια συζήτηση που έχει καταστήσει παρωχημένη την παλαιά συζήτηση για το καταργητικό ή το συμπληρωματικό συνταγματικό έθιμο. Είναι μια συζήτηση που τη βλέπουμε να έχει πρακτικό περιεχόμενο και στη χώρα μας, γιατί συντελούνται μέσω της νομολογίας σωρηδόν άτυπες συνταγματικές μεταβολές. Αντιθέτως χρειάζεται πολύ μεγαλύτερη προσοχή όταν εντοπίζουμε συνταγματικές πρακτικές, συνταγματικά περιστατικά ακόμη και μεμονωμένα τα οποία όμως είναι κρίσιμα για την ερμηνεία και την εφαρμογή του Συντάγματος και διαμορφώνουν ένα κεκτημένο κανονιστικό, από το οποίο δύσκολα μπορούμε να ξεφύγουμε.
Εκείνο το οποίο απομένει υπό συζήτηση είναι ένας παλαιός προβληματισμός, για το αν αναπτύσσονται στην Ελλάδα συνταγματικές συμβάσεις, συνθήκες του πολιτεύματος. Κατά τη διάρκεια της συζήτησης ακόμη και ο χαρακτήρας της αρχής της δεδηλωμένης, στην αρχική της εκδοχή, ως συνθήκης του πολιτεύματος, αμφισβητήθηκε καθώς ήταν μια εξαγγελία που περιλαμβανόταν στο λόγο του θρόνου, αλλά σε κάθε περίπτωση το Σύνταγμα του 1975 τυποποιεί την αρχή της δεδηλωμένης. Και αυτό συμβαίνει για πρώτη φορά 100 χρόνια μετά την εξαγγελία της αρχής της δεδηλωμένης, στο λόγο του θρόνου το 1875.
Τι είναι η αρχή της δεδηλωμένης που κατοχυρώνεται στο Σύνταγμα ρητά, στο άρθρο 37, μαζί με την κοινοβουλευτική αρχή που κατοχυρώνεται στο άρθρο 84; Είναι η προβολή της κοινοβουλευτικής αρχής στη φάση του διορισμού του πρωθυπουργού. Άρα ο αρχηγός του κράτους δεσμεύεται από την κοινοβουλευτική αρχή, όχι στη φάση της παροχής της ψήφου εμπιστοσύνης αλλά στη φάση της επιλογής του προσώπου που διορίζει και άρα του διορισμού του πρωθυπουργού. Αυτό δεν είναι καθόλου αυτονόητο στον σύγχρονο κοινοβουλευτισμό. Δεν ισχύουν αυτοί οι κανόνες αυτονοήτως ,σε κάθε ευρωπαϊκό κοινοβουλευτικό σύστημα.
Από την άποψη αυτή μπορούμε να θεωρούμε τον εαυτό μας προνομιούχο, αλλά και για αυτό το θέμα η εξήγηση είναι η εμπειρία του 1965. Σας θυμίζω ότι το Σύνταγμα του 1952 περιείχε την εξής λιτή και λακωνική διάταξη: «Ο βασιλεύς διορίζει και παύει τους υπουργούς αυτού». Αυτή ήταν όλη η ρύθμιση που αντιστοιχεί στις σημερινές αναλυτικές ρυθμίσεις των άρθρων 37, 38 και 84.
Η διάταξη αυτή δεν ήταν μια διάταξη άνευ κανονιστικών συνεπειών. Η μεγάλη σύγκρουση του 1965, η σύγκρουση της συνταγματικής θεωρίας, η σύγκρουση ανάμεσα στον Φαίδωνα Βεγλερή και τον Αριστόβουλο Μάνεση από την μια μεριά και τον Χρήστο Σγουρίτσα από την άλλη μεριά, ήταν μια σύγκρουση που αφορούσε την επιρροή που ασκεί το γράμμα του Συντάγματος ακόμη και όταν έχουν αναπτυχθεί συνταγματικές πρακτικές ή ακόμη και συνθήκες του πολιτεύματος. Διότι η άποψη ήταν ότι εδώ έχουμε μια ρητή συνταγματική διάταξη η οποία καθιστά απροϋπόθετο τον διορισμό των υπουργών.
Η αντίληψη αυτή υπάρχει εν πολλοίς, όπως έχει δείξει στις έρευνες του ο Χαράλαμπος Ανθόπουλος, και ως προς τις σημερινές αρμοδιότητες του Προέδρου της Ιταλικής Δημοκρατίας, οι οποίες έχουν μικρή σχέση με τις αντίστοιχες αρμοδιότητες του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας.
Η συζήτηση για το επαυξημένο Σύνταγμα και για τη μετάβαση από το μονοπώλιο της υπεροχής του εθνικού Συντάγματος στον πολυεπίπεδο συνταγματισμό, ήταν εξαιρετικά σημαντική και νομίζω ότι έδειξε πως στην Ελλάδα αν μη τι άλλο έχουμε συνείδηση του προβλήματος. Ακόμη και όταν υπάρχουν αξιοσέβαστες επιστημονικές απόψεις υπέρ του μονοπωλίου της υπεροχής του εθνικού Συντάγματος και της σχετικά εύκολης επίκλησης της εθνικής συνταγματικής ταυτότητας έναντι του ενωσιακού δικαίου και κατά τη λογική αυτή και έναντι του διεθνούς δικαίου προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αρχής γενομένης από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.
Υπάρχει το εξής παράδοξο στην ελληνική επιστήμη και την ελληνική έννομη τάξη. Μας απασχολεί πάρα πολύ το ζήτημα της σχέσης μεταξύ της εθνικής έννομη τάξη και της ενωσιακής. Και υπάρχει μεγάλη προθυμία αντίστασης στα όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης με επίκληση ενός ελληνικού ultra vires, ακόμη και απέναντι στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Όμως κανείς στην πραγματικότητα δεν τολμά να πει ότι η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, όπως ερμηνεύεται από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, διεκδικεί αυτοαναφορικά την υπεροχή της σε σχέση με το Σύνταγμα, το οποίο το αντιμετωπίζει κατά τρόπο απολύτως παρόμοιο, με κοινό νόμο, διοικητική πράξη ή απλή κρατική πρακτική. Δεν έχει καμία διαφορά στην πραγματικότητα.
Επειδή το πεδίο εφαρμογής όμως της Ευρωπαϊκής Σύμβασης είναι το ίδιο ακριβώς με το πεδίο εφαρμογής της εθνικής έννομης τάξης και δεν υπάρχει ζήτημα οριοθέτησης των πεδίων, διότι ταυτίζονται τα πεδία, οι αντιρρήσεις προβάλλονται σε σχέση με το πεδίο της ενωσιακής έννομης τάξης και όχι σε σχέση με το πεδίο της διεθνούς έννομης τάξης. Αυτό είναι ένα ζήτημα το οποίο σε ένα ειδικότερο συνέδριο μπορούμε να το συζητήσουμε.
Το επόμενο πάνελ στην πραγματικότητα έθετε το Σύνταγμα στα συμφραζόμενα του Ευρωπαϊκού Συνταγματισμού. Το ερώτημα είναι ποια είναι η σχέση συντάγματος και συνταγματισμού, στην πραγματικότητα. Ο συνταγματισμός, ιστορικά, είναι το κίνημα για τη θέσπιση συνταγμάτων. Αλλά από ένα σημείο και μετά, ο συνταγματισμός ως Ευρωπαϊκή συνταγματική κληρονομιά, ειδική όψη της οποίας είναι η ευρωπαϊκή εκλογική κληρονομιά, γίνεται κριτήριο ελέγχου των εθνικών συνταγμάτων και κριτήριο οριοθέτησης της εθνικής συντακτικής εξουσίας.
Είναι νομίζω ένα κλασικό φαινόμενο πια ο λεγόμενος διεθνικός νομικοπολιτικός έλεγχος συνταγμάτων, όπως τον ασκεί πρωτίστως η Επιτροπή Βενετίας του Συμβουλίου της Ευρώπης, επιτροπή στην οποία μας εκπροσωπεί κατά τρόπο πραγματικά άψογο, ο καθηγητής Νίκος Αλιβιζάτος, και βεβαίως αυτό τελικά γίνεται δικαστικά με τη μορφή ενός διεθνούς δικαστικού ελέγχου. Άρα έχουμε μορφές διεθνοποίησης του Συντάγματος, οι οποίες είναι πολύ διαφορετικές από τις κλασικές των επιβεβλημένων συνταγμάτων, των imposed constitutions, όπως είναι το ιαπωνικό, το κυπριακό, και ούτω καθεξής.
Οι σημερινές συνεδρίες ήταν όλες εντυπωσιακές. Η πρώτη για τις σχέσεις Συντάγματος και νομολογίας υπό την Προεδρία του Πρόεδρου του Συμβουλίου της Επικρατείας και του Γενικού Επιτρόπου Επικρατείας των Τακτικών Διοικητικών Δικαστηρίων και των δυο αγαπητών συναδέλφων στον Τομέα Δημοσίου Δικαίου της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ήταν το Σύνταγμα της νομολογίας. Ήταν το Σύνταγμα στην πράξη. Και νομίζω ότι όλες οι προσεγγίσεις κόμισαν όχι μόνο απόψεις αλλά και πληροφορίες οι οποίες είναι πάρα πολύ σημαντικές.
Στο υπόστρωμα αυτό ξαναείδαμε τις κρίσεις της περιόδου της πεντηκονταετίας, ξεκινώντας από τις εκκλησιαστικές. Την κρίση για το νόμο για την εκκλησιαστική περιουσία, για τον νόμο Τρίτση, την πρώτη ατομική προσφυγή που δεν ήταν από τη μειονότητα στη Θράκη αλλά ήταν από τις ελληνικές ορθόδοξες Μονές, την κρίση για την αναγραφή του θρησκεύματος στις ταυτότητες. Την οικονομική κρίση φυσικά, την υγειονομική, και κρίσεις που συνιστούν παραβίαση τους Συντάγματος ή καταστρατήγηση του Συντάγματος: απόρρητο επικοινωνιών, παροχή δικαστικής προστασίας, κρίση εμπιστοσύνης. Ζητήματα τα οποία νομίζω ότι μας επιτρέπουν να πούμε κάτι άλλο. Ότι η ελληνική εμπειρία, το «εργαστήριον η Ελλάς», την περίοδο της οικονομικής κρίσης, επί 10 χρόνια, επέτρεψε στην Ευρωπαϊκή Ένωση να αποκτήσει επαφή με την έννοια της κρίσης, που δεν υπήρχε γραμμένη στις ιδρυτικές συνθήκες μέχρι το 2012.
Οι ιδρυτικές συνθήκες είχαν αποβάλει την έννοια της κρίσης. Ήταν συνθήκες γραμμένες για να ισχύουν μόνο σε ομαλές συνθήκες θερμοκρασίας και πιέσεως. Το φαινόμενο της κρίσης δεν υπήρχε. Το φαινόμενο της κρίσης εισήχθη με τις τροποποιήσεις που έγιναν στη Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η ελληνική δημοσιονομική κρίση. Αλλά ω του θαύματος, το QE, η ποσοτική χαλάρωση, είναι κληρονομιά της ελληνικής κρίσης. Το πρώτο πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης που δεν εφαρμόστηκε αλλά η απειλή της ύπαρξής του λειτούργησε, ήταν το λεγόμενο OMT, μόνο για τις χώρες που είχαν ενταχθεί σε προγράμματα προσαρμογής. Ακολούθησε το μεγάλο QE που οδήγησε στον ultra vires έλεγχο από το γερμανικό συνταγματικό δικαστήριο, και στη συνέχεια είχαμε το ακόμη μεγαλύτερο, πανδημικό πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης.
Όλα αυτά οφείλονται στην ελληνική εμπειρία. Στην ελληνική εμπειρία οφείλεται ο κοινός δανεισμός, η δημιουργία δηλαδή ενωσιακού χρέους, τα μικρά ευρωομόλογα για να χρηματοδοτηθεί ένα μέρος του Ταμείου Ανάκαμψης. Και ακόμη και τώρα ο περιβόητος κανονισμός SAFE για τον οποίο έχει γίνει τόσος λόγος, έχει ως νομική βάση όχι το άρθρο 212 ή το 218 το οποίο συζητείται στην Ελλάδα σε σχέση με την Τουρκία και την απαιτούμενη ομοφωνία. Όχι. Έχει ως νομική βάση το άρθρο 122, την αποκτηθείσα μετά την ελληνική κρίση δυνατότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης να στηρίζει με χρηματοδοτική βοήθεια κράτη-μέλη που βρίσκονται σε έκτακτη κατάσταση ανάγκης. Αυτή είναι η νομική βάση για τη χορήγηση των 150 δισεκατομμυρίων σε δάνεια , τα οποία μαζί με τα 650 δισ. από εθνικούς πόρους, διαμορφώνουν το οικοδόμημα των 850 δισεκατομμυρίων για την Ευρωπαϊκή Άμυνα.
Η συζήτηση για τις εγχώριες και διεθνείς προκλήσεις ήταν η αναμενόμενη. Μιλήσαμε για αυτά τα οποία αντιμετωπίζουμε με δέος και αναρωτιόμαστε αν έχουμε την κανονιστική επάρκεια, την εξουσία τελικά, να τα ρυθμίσουμε. Εάν μπορούμε να πούμε κάτι για την τεχνητή νοημοσύνη, κάτι για την κλιματική κρίση, κάτι για τη νέα βιοτεχνολογική πραγματικότητα και την νέα ανθρώπινη κατάσταση για να θυμηθούμε την Hannah Arendt, γιατί η Hannah Arendt έγραψε το 1958 την Ανθρώπινη Κατάσταση, ενόψει μιας τεχνολογικής εξέλιξης που τώρα μας φαίνεται αστεία. Διότι την απασχολούσε πάρα πολύ η επέκταση της πυρηνικής ενέργειας, ενώ τώρα πια, η ψηφιακή εποχή και ο μετανανθρωπισμός, μας φέρνει σε μια νέα κατάσταση. Δηλαδή και η vita activa και η vita contemplativa η δική της, τώρα αποκτούν άλλο περιεχόμενο.
Το Σύνταγμα, το επαυξημένο πάντα Σύνταγμα, δηλαδή το σύστημα όλων των καλούμενων σε εφαρμογή υπερεχουσών διατάξεων των κανόνων που διεκδικούν νομική υπεροχή, δεν μπορεί να μείνει αδιάφορο για αυτά τα οποία συμβαίνουν.
Δεν χρειάζεται να πω κάτι για τη συζήτηση που μόλις έγινε για την αναθεώρηση ούτε για την παρέμβαση του Sergio Verduro που μας έφερε στις βάσεις της θεωρίας, δηλαδή μας πήγε πολύ κοντά στη συζήτηση με τον Αββά Σεγιές, τον Καρλ Σμίτ και όλη την κλασική γενεαλογία της συνταγματικής θεωρίας, αλλά χωρίς αυτή την επανεπίσκεψη των θεμελίων της θεωρίας δεν μπορούμε να συνεννοηθούμε με τους νέους θεωρητικούς όρους που απαιτείται να διαμορφώσουν. Γιατί η θεωρία είτε προδικάζει, είτε δικαιολογεί μια πραγματικότητα, αρκεί να επικοινωνεί μαζί της.
Με τα λόγια αυτά, έχουμε φτάσει ακριβώς στη στιγμή που πρέπει, δηλαδή 18 λεπτά πριν το πέρας της προσέλευσής μας στο Αίθριο. Άρα, σας ευχαριστώ θερμά και εύχομαι σε όλες και όλους υγεία πρωτίστως.
