27.6.2025, Λευκωσία
Αντιφώνηση Ευ. Βενιζέλου στην τελετή αναγόρευσής του σε Επίτιμο Διδάκτορα της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Λευκωσίας
Κύριε Γενικέ Εισαγγελέα της Κυπριακής Δημοκρατίας,
σας ευχαριστώ πάρα πολύ για τα θερμά φιλικά σας λόγια. Η παρουσία σας εδώ τιμά και τις νέες και τους νέους αποφοίτους, τους συγγενείς τους, τους γονείς τους, αλλά τιμά και εμένα προσωπικά και σας ευχαριστώ πάρα πολύ που ένα μέρος της ομιλίας σας, της παραινετικής προς τους αποφοίτους, την αφιερώσατε και στο πρόσωπό μου.
Ο Γενικός Εισαγγελέας στην Κυπριακή Δημοκρατία, για όσους ίσως δεν γνωρίζουν, είναι ο ανεξάρτητος αξιωματούχος που για πολλά θέματα κατέχει το δεσμείν και το λύειν στην Κυπριακή Δημοκρατία και έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία το ήθος που εκπέμπει με τον λόγο του, το οποίο βεβαίως πρέπει να συστοιχείται με το ήθος του νομικού θετικισμού. Γιατί το ισχύον δίκαιο είναι αυτό που εμπεριέχει, στο επίπεδο ανάπτυξης που έχουμε φτάσει σήμερα, στο επίπεδο δηλαδή στο οποίο κινείται σήμερα η ευρωπαϊκή συνταγματική παράδοση, μια ηθική, η οποία δεν είναι μεταφυσικού χαρακτήρα, δεν αναζητείται στο φυσικό δίκαιο, αλλά απορρέει από αυτό που ισχύει και που στην πραγματικότητα συνιστά την εγγύηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας και του κράτους δικαίου.
Κύριε Πρύτανη, Rector Magnificus, όπως ήταν ο πλήρης λατινικός τίτλος, στο Μεσαιωνικό Πανεπιστήμιο ο Rector ήταν φοιτητής, ο οποίος οργάνωνε τις σπουδές και προσλάμβανε και πλήρωνε τους καθηγητές. Έτσι είχε συγκροτηθεί ιστορικά η Communitas Universalis, που είναι το πανεπιστήμιο στην αρχαϊκή του μορφή, αλλά αυτά τα πυρηνικά του χαρακτηριστικά εξακολουθούν να υπάρχουν.
Σας ευχαριστώ πάρα πολύ, γιατί με τα ιερά λόγια σας, τα Verba solemnia του Πρυτάνεως, με αναγορεύσατε επίτιμο διδάκτορα της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Λευκωσίας.
Κύριε Κοσμήτορα, σας ευχαριστώ θερμότατα για τη φιλία σας και τη συναδελφικότητά σας και την επιείκεια με την οποία με αντιμετωπίζετε πάντα. Θέλω επίσης να μου επιτρέψετε να ευχαριστήσω τον καθηγητή Χρήστο Παπαστυλιανό για αυτόν τον υπερβολικό έπαινο, αλλά όπως έλεγε σε αντίστοιχες περιπτώσεις ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ‘είστε υπερβολικός κύριε Παπαστυλιανέ, αλλά το ακούω ευχαρίστως αυτό που λέτε’.
Πρέπει να σας πω, κυρίες και κύριοι, πριν απευθυνθώ στις νέες και τους νέους αποφοίτους, ότι νιώθω πάρα πολύ μεγάλη οικειότητα με το Πανεπιστήμιο Λευκωσίας και ιδιαιτέρως με τη Νομική του Σχολή, γιατί εδώ καταλαβαίνω μία φράση που επίμονα έλεγε ο δικός μου δάσκαλος και μέντορας, ο Δημήτρης Τσάτσος, ότι έρχεται η στιγμή που ένας δάσκαλος γίνεται μαθητής των μαθητών του.
Όπως εσείς οι γονείς και οικείοι των αποφοίτων καμαρώνετε σήμερα τα παιδιά σας, έτσι καμαρώνω και εγώ σήμερα τους καθηγητές και τις καθηγήτριες των παιδιών σας που ήταν δικοί μου μαθητές, πολλοί από τους εδώ παριστάμενους που συγκροτούν τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Λευκωσίας. Φοιτητές, προπτυχιακοί, μεταπτυχιακοί, διδάκτορες στη συνέχεια του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τους οποίους παρακολουθώ να εξελίσσονται, να διαμορφώνουν την επιστημονική τους αυτόνομη προσωπικότητα, να διαφωνούν μαζί μου σε διάφορα θέματα, αλλά πραγματικά τους καμαρώνω και έχω την ικανότητα, ως εκ τούτου, να νιώθω και να αντιλαμβάνομαι τα αισθήματα των γονιών και των παππούδων και των οικείων που μετέχουν σε αυτή την τελετή αποφοίτησης, και ο καθένας από εσάς, η καθεμιά από εσάς προσπαθεί να εντοπίσει στους εκατό αποφοίτους το πρόσωπο που είναι όλος ο κόσμος για τη συγκεκριμένη οικογένεια.
Αγαπητές και αγαπητοί συνάδελφοι, που σήμερα αποφοιτάτε ως πτυχιούχοι ή ως κάτοχοι μεταπτυχιακού τίτλου από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Λευκωσίας, εξέρχεστε από τα τείχη του Πανεπιστημίου που ήταν ασφαλή σε έναν κόσμο αβέβαιο, απροσδιόριστο, επικίνδυνο, απαιτητικό. Καμιά από τις βεβαιότητες του νεωτερικού και του μετανεωτερικού πλέον κόσμου δεν ισχύει. Δεν είναι αυτονόητο τίποτα, ούτε καν το ανθρωπολογικό παράδειγμα μέσα στο οποίο κινούμαστε και το οποίο πλέον τίθεται υπό αμφισβήτηση μέσω των εξελίξεων της τεχνητής νοημοσύνης. Πολύ περισσότερο τίθεται υπό αμφισβήτηση το κεκτημένο της φιλελεύθερης δημοκρατίας, των δημοκρατικών εγγυήσεων και των εγγυήσεων του κράτους δικαίου.
Δεν αρκεί να δηλώνεις ότι ανήκεις στον δυτικό πολιτισμό, στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Τίποτα από αυτά πλέον δεν είναι δεδομένο, τίποτα από αυτά δεν είναι αυτονόητο. Στην πραγματικότητα αμφισβητείται η επικράτεια της Δύσης, η αίσθηση ασφάλειας που έχει η Δύση, ο ευρωατλαντικός άξονας δηλαδή, αλλά αμφισβητείται και η φιλελεύθερη δημοκρατία ως ιδεολογική και αξιακή επικράτεια της Δύσης.
Εξέρχεστε ως νομικοί ή ως νομικοί με μεταπτυχιακή εξειδίκευση σε έναν κόσμο απαιτητικό, σε μια αγορά απαιτητική. Θα κληθείτε να αντιμετωπίσετε εντολείς απαιτητικούς και αυτό που θα σας κατοχυρώνει στη ζωή σας και θα σας κάνει να νιώθετε ασφαλείς και ανταγωνιστικοί είναι η γνώση, η εξειδίκευση. Μόνο όταν έχετε απόλυτο έλεγχο του πεδίου σας του επιστημονικού, όπως το προσδιορίζετε, στο εύρος που θέλετε να το προσδιορίσετε, θα μπορείτε να είστε ασφαλείς μέσα σε μια αγορά υπηρεσιών νομικών και συναφών που αλλάζει με ραγδαίους ρυθμούς και που φυσικά είναι παγκοσμιοποιημένη παρότι αμφισβητείται η ίδια η παγκοσμιοποίηση ως μια κατάσταση στην οποία είχαμε εξοικειωθεί τις προηγούμενες δεκαετίες.
Όταν ήμουν φοιτητής, ένας από τους παλιούς πολύ σημαντικούς καθηγητές μας, ο Κωνσταντίνος Κεραμεύς, καθηγητής του Αστικού Δικονομικού Δικαίου, είχε εκδώσει κάτι μικρές σημειώσεις πολιτικής δικονομίας, στον πρόλογο των οποίων, για όποιον είχε την πρόνοια να τον διαβάσει, έλεγε «Η εξειδικευμένη γνώση είναι αυτή που θα αμειφθεί».
Αποκτήστε την, καλλιεργήστε την, διατηρήστε την έχοντας φιλοδοξίες που δεν οδηγούν στη ματαιοδοξία, αλλά μην είστε ηττοπαθείς. Και νομίζω ότι αυτό το μήνυμα μπορώ να σας το πω και ως πατέρας μιας κόρης που πριν από πολλά χρόνια, πριν από δεκαπέντε χρόνια μετείχε σε αντίστοιχη τελετή. Τώρα η φιλοδοξία μου, η υπαρξιακή είναι να παραστώ ζων σε μια τελετή για τον εγγονό μου.
Κυρίες και κύριοι, αναγορεύομαι επίτιμος διδάκτορας ενός πολύ σημαντικού πανεπιστημίου που ετοιμαζόμαστε να το υποδεχθούμε και στην Ελλάδα, μετά μάλιστα και την πρόσφατη απόφαση της Ολομέλειας του Συμβουλίου της Επικρατείας, που μου έκανε την πολύ μεγάλη τιμή να υιοθετήσει, όπως έχω αντιληφθεί από την επίσημη ανακοίνωση του Προέδρου του Συμβουλίου της Επικρατείας, την αντίληψή μου για το λεγόμενο επαυξημένο Σύνταγμα, έννοια στην οποία αναφέρθηκαν και ο καθηγητής Αιμιλιανίδης και ο καθηγητής Παπαστυλιανός.
Και θα μου επιτρέψετε, εδώ στην Κύπρο, που είναι ένα εργαστήριο αντοχής των συνταγματικών υλικών και παράγει περισσότερα συνταγματικά προβλήματα από αυτά που μπορεί να αφομοιώσει, να σας πω ότι έχετε ένα πολύ μεγάλο πλεονέκτημα, έχετε φοιτήσει σε μία Νομική Σχολή που από τη φύση της σας εξοικείωσε με τις δύο μεγάλες έννομες τάξεις, με τις δύο μεγάλες νομικές παραδόσεις, αφενός με την Ευρωπαϊκή Ηπειρωτική, αφετέρου δε την παράδοση του Κοινοδικαίου, του Common Law. Αυτό προσπαθεί, ούτως ή άλλως, να κάνει το Ευρωπαϊκό Δίκαιο, το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης εδώ και 70 περίπου χρόνια, να ενώσει αυτές τις παραδόσεις. Αυτό προσπαθεί να κάνει και η έννοια του κράτους δικαίου, rule of law, όπως καλλιεργείται τώρα, κυρίως από το Συμβούλιο της Ευρώπης και από την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Αλλά εδώ, ξέρετε, είμαστε σε μια χώρα που έχει ένα ιδιόρρυθμο Σύνταγμα, ένα Σύνταγμα που στην πραγματικότητα είναι παρακολούθημα μιας διεθνούς σύμβασης, των Συνθηκών της Ζυρίχης και του Λονδίνου, που ίδρυσαν την Κυπριακή Δημοκρατία και προδιέγραψαν το Σύνταγμά της, παρά τον ρόλο που έπαιξε η Μικτή Συνταγματική Επιτροπή, όπως έχει δείξει σε ένα πρόσφατο βιβλίο του Αχιλλέας Αιμιλιανίδης.
Αλλά η Κύπρος δεν είναι η Κύπρος του 1960, δεν είναι καν η Κύπρος του 1963-1964, όταν οι τουρκοκύπριοι απεχώρησαν από τα όργανα της Δημοκρατίας και άρχισε η συνεχής αναγωγή στο Δίκαιο της Ανάγκης. Η Κύπρος είναι ένα κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ένα κράτος μέλος της διεθνούς κοινότητας. Θέλω λοιπόν να μοιραστώ μαζί σας μία και μόνη σκέψη.
Η δουλειά σας ξεκινά και πολλές φορές τελειώνει στη διανοητική σας προσπάθεια να προσδιορίστε το πεδίο της έννομης τάξης στο οποίο κινείστε κάθε φορά, στο οποίο κινείται κάθε φορά το πρόβλημα που έχετε, η υπόθεση που έχετε. Εάν δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε στο πεδίο ποιάς έννομης τάξης κινούμαστε κάθε φορά, ενώ το σύμπαν μέσα στο οποίο ζούμε είναι ένα σύμπαν πολλών συνυπαρχουσών εννόμων τάξεων, δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε το σημείο εκκίνησης.
Αυτό το σημείο εκκίνησης στο κλασικό νομικό επιστημολογικό παράδειγμα της νεωτερικότητας ήταν το Σύνταγμα. Το κρατικό Σύνταγμα ήταν το απαύγασμα της κρατικής κυριαρχίας. Ήταν η υψίστη νομική έκφραση ενός κυρίαρχου κράτους. Η συντακτική εξουσία, η εξουσία του να θέτω ή να μεταβάλω το Σύνταγμα. Το κράτος εκλαμβανόταν ως κυρίαρχο.
Όπως αντιλαμβάνεστε αυτό δεν ισχύει. Το κυρίαρχο κράτος δεν υπάρχει. Το κράτος μέλος, όχι το κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή του Συμβουλίου της Ευρώπης, γενικώς, το κράτος είναι πλέον κράτος μέλος απλά και μόνο επειδή μετέχει στη διεθνή κοινότητα και είναι κράτος μέλος του ΟΗΕ. Πολύ περισσότερο όταν είναι κράτος μέλος περιφερειακών ολοκληρώσεων όπως είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση.
Αυτό λοιπόν το περιορισμένης και διαμοιρασμένης κυριαρχίας κράτος, δεν μπορεί να έχει το παλιό Σύνταγμα. Ένα Σύνταγμα που είχε την αίσθηση και μετά την ψευδαίσθηση ότι καθορίζει μονοπωλιακά την έννομη τάξη μέσα στην οποία κινούμαστε και διεκδικεί μονοπωλιακά το πλεονέκτημα της υπεροχής του, έναντι όλων των άλλων κανόνων δικαίου.
Τώρα διεκδίκηση υπεροχής και προτεραιότητας εφαρμογής έχουν και πολλά άλλα συστήματα υπερεχόντων κανόνων δικαίου που αυτοαναφορικά θεωρούν ότι αυτά υπερέχουν και θέτουν υπό έλεγχο και μάλιστα μέσω των δικαστηρίων τους, το εθνικό Σύνταγμα. Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης αυτοαναφορικά θεωρεί ότι αυτό υπερέχει και το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο Λουξεμβούργο ελέγχει τα Συντάγματα των κρατών μελών. Το Διεθνές Δίκαιο ιδίως των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ιδίως η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου με το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, κάνει το ίδιο για τα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης. Για τη μεγάλη Ευρώπη που είναι η Ευρώπη των αξιών, η Ευρώπη του κράτους δικαίου. Αλλά τα εθνικά Συντάγματα υπάγονται στον έλεγχο του Δικαστηρίου του Στρασβούργου.
Άρα όταν αντιμετωπίζουμε αυτήν την έντονη σχετικοποίηση του εθνικού Συντάγματος, όταν αμφισβητείται πανταχόθεν το μονοπώλιο της υπεροχής του, πώς το εθνικό Σύνταγμα αντιμετωπίζει το κύρος του και την επιβίωσή του, την ανθεκτικότητά του; Επιμένοντας με μια παλιά αντίληψη ότι στο πλαίσιο της κυριαρχίας του κράτους αυτό διατηρεί το μονοπώλιο της υπεροχής και άρα συγκρούεται με τα άλλα συστήματα υπερεχόντων κανόνων δικαίου ματαιοπονώντας; Γιατί η τελευταία λέξη ανήκει συνήθως σε ένα Διεθνές Δικαστήριο.
Και όταν επιμένει το εθνικό Δικαστήριο μπορεί να επιβάλλονται κυρώσεις οι οποίες είναι οικονομικού ή πολιτικού χαρακτήρα. Πόσες φορές θα επικαλεστείς ότι κάτι είναι πολύ σπουδαίο, πολύ σημαντικό και άρα αποτελεί στοιχείο της εθνικής συνταγματικής σου ταυτότητας και δεν το θέτεις υπό αμφισβήτηση; Ελάχιστες. Τι μπορεί να είναι ιδιαίτερο στοιχείο στην Ελλάδα ή στην Κύπρο που αφορά τη φιλελεύθερη δημοκρατία και δεν είναι κρίσιμο για τη Γαλλία ή για την Ιταλία ή για την Ισπανία; Άρα πρέπει να προτείνουμε μια στρατηγική, αυτή είναι η στρατηγική του επαυξημένου Συντάγματος που προσπαθώ να αναπτύξω τα τελευταία χρόνια, του Augmented Constitution.
Τι είναι το επαυξημένο Σύνταγμα; Το επαυξημένο Σύνταγμα είναι η προσπάθεια του Εθνικού Συντάγματος να αφομοιώσει μέσα από την ερμηνεία του, σε αρμονία με το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και σε αρμονία με το Διεθνές Δίκαιο, κυρίως με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων των Ανθρώπων, εκείνα τα στοιχεία που του επιτρέπουν να καταλήγει σε λύσεις που αφορούν την εθνική έννομη τάξη, οι οποίες δεν δημιουργούν πρόβλημα σύγκρουσης με τις άλλες έννομες τάξεις, προσφέροντας ταυτόχρονα τη μέγιστη δυνατή προστασία στη δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και το κράτος δικαίου.
Άρα έχεις δύο αποτελέσματα. Πρώτον παρέχεις τη μεγαλύτερη δυνατή προστασία σε αυτό που είναι η φιλελεύθερη δημοκρατία και κυρίως το κράτος δικαίου. Δεύτερον, διασφαλίζεις την ισχύ και την εφαρμοσιμότητα του εθνικού Συντάγματος χωρίς να το θέτεις σε μια τροχιά σύγκρουσης με τους υπερέχοντες κανόνες άλλων εννόμων τάξεων που σε οδηγεί σε διεθνή δικαστικό έλεγχο και σε ταπείνωση.
Άρα, δείτε πώς αλλάζει το επιστημολογικό παράδειγμα. Δείτε από τη θεμελιώδη έννοια της έννομης τάξης, από τη θεμελιώδη έννοια του Συντάγματος, από τις θεμελιώδεις αρχές της ερμηνείας του δικαίου και από τις ειδικές προδιαγραφές της πιο απαιτητικής ερμηνείας του Συντάγματος, δηλαδή από πολύ απλά πράγματα πώς μπορούμε να καταλήξουμε σε πρακτικές λύσεις που αφορούν συγκεκριμένες υποθέσεις, οι οποίες κρίνονται ενώπιον δικαστηρίου.
Παράδειγμα, ήδη ανέφερα την απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας του Ελληνικού για τον νόμο για τα μη κρατικά πανεπιστήμια. Μπορούμε να δούμε πλήθος τέτοιων παραδειγμάτων σε μια ποικιλία πεδίων που μπορεί να είναι πάρα πολύ πρακτικά. Μπορεί να είναι Δίκαιο της Ενέργειας, μπορεί να είναι Δίκαιο του Περιβάλλοντος, άρα ζητήματα τα οποία έχουν και πολύ μεγάλη οικονομική αξία και βεβαίως πάρα πολύ μεγάλη κοινωνική αξία για τη ζωή μας.
Άρα, έχετε τα εφόδια εφόσον τα ανανεώνετε με διαρκή μελέτη. Κανείς δεν μπορεί να είναι μεγάλος πιανίστας ή μεγάλος βιολιστής εάν δεν εξασκείται καθημερινά. Κανείς δεν είναι ποιητής πραγματικός, αν δεν δουλεύει το ποίημα του με πείσμα και επιμονή, λέξη-λέξη, σημείο στίξης με σημείο στίξης, καθημερινά. Κανείς δεν γίνεται λειτουργικός νομικός, εάν δεν μελετά καθημερινά. Πρέπει να σας πω, παρότι ήμουν σε αναστολή των πανεπιστημιακών μου καθηκόντων 27 χρόνια, ότι δεν πέρασε μία μέρα χωρίς να διαβάσω νομικά και πολλά άλλα πράγματα, διότι χωρίς Ιστορία, χωρίς πολιτική επιστήμη, χωρίς θεολογία - και ευχαριστώ για την αναφορά στην πολιτική θεολογία που είναι πάρα πολύ κρίσιμη έννοια, που είναι μία έννοια πολιτειολογική και όχι θεολογική- δεν μπορείς να κατανοήσεις το αντικείμενό σου και αυτά που λέω είναι άκρως πρακτικά, γιατί τελικά οποιαδήποτε εξειδικευμένη και απαιτητική υπόθεση ανάγεται στα θεμελιώδη.
Άρα, αν μπορούσα να σας προτείνω κάτι, σε αυτή την επίσημη μέρα που είναι καταγεγραμμένη στην προσωπική σας μυθολογία και στις αναμνήσεις σας, θα σας έλεγα ότι πρέπει να κρατήσετε αυτό ως επιστημολογική προϋπόθεση για τον τρόπο που θα πορευθείτε ως νομικοί στη ζωή σας.
Λοιπόν, καλή τύχη.
